کوه مهمترین کانون اکولوژیکی کره زمین است، کوه ها یک پنجم سطح خشکی های زمین را تشکیل می دهند و مسکن حداقل 10 درصد از جمعیت جهان در این نواحی قرار دارند. بیش از نیمی از جمعیت جهان به آبخیزهای کوهستانی وابسته اند. کوه ها سرچشمه اصلی منابع آب شیرین جهان هستند که بدون آن حیات موجودات زنده ممکن نیست.
مطابق یک اصل بوم شناختی (ecologic) هر اندازه پستی و بلندی یا چین و شکن منطقه ای بیشتر باشد، «تنوع زیستی» یعنی گوناگونی جانوران و گیاهان آن منطقه، بیشتر خواهد بود. به این دلیل در کوه ها، گونه های بسیار متنوع جانوری و گیاهی را می توانیم ببینیم، پاره ای از گونه های گیاهی در سمت سایه گیر صخره ها و دامنه ها و پاره ای دیگر در سمت آفتاب گیر رشد می کنند. پاره ای از آنها در ارتفاع های پایین که گرمتر هستند و پاره ای دیگر در ارتفاع های بالاتر که سردتر هستند می رویند.
جانوران گوناگون هم با استفاده از پوشش گیاهی متنوع و در پناه امکانی که صخره ها و غارهای کوهستان برای زیست آنان فراهم می سازد، جمعیت های قابل توجهی را شکل می دهند. به این ترتیب، در مجموعه کوهستان ها و کوهپایه ها، «گیا» (حیات گیاهی منطقه = flora) و «زیا» (حیات جانوری منطقه = fauna) تنوع چشم گیری دارد. حال سوالی که در این قسمت مطرح میشود این است که :اکوسیستم کوهستانی از چه توانمندی هایی برخورداراست ؟ و به چه دلیل و توسط چه کسانی در حال نابودی است ؟ ایا واقعاً او اهمیت این اکوسیستم را احساس نمی کند؟
اهمیت اکوسیستم کوهستان :
کوه ها همانند سدی در برابر جریانات هوا قرار دارند. این امر موجب بروز بارش در ارتفاعات می شود. کوه ها در تمام نقاط دنیا فیلتر ورود هوای پاک به مناطق شهری هستند.
وزیدن بادها و شرایط متحول جوی به علت حضور فیزیکی ناهمواری های کوهستان است. در حقیقت کوهستان ها، آب و هوا را تغییر می دهند و آب و هوا، کوهستان ها را تحت تاثیر متقابل قرار می دهد.
از نظر طبیعی کوهستان ها حلقه ارتباطی گردش آب (هیدرولوژی) میان رطوبت آسمان در جو، با زمین و جریان های سطحی و زیرزمینی آن است. بنابراین، وجود رشته کوه های البرز در شمال و زاگرس از شمال غربی تا جنوب شرقی فلات ایران است که کشور پهناور ما را از منابع نسبتا خوبی برخوردار کرده است.
حفاظت از تنوع گونه های گیاهی و جانوری نقش تعیین کننده ای در اقتصاد شهرها، جوامع کوهستانی بویژه در ایجاد مشاغل پایدار برای آنها دارد. به همین دلیل، برای حفاظت از آنها احتیاج مبرم به تحقیق، مطالعه و آموزش است. تخریب و برداشت بی رویه در زمینه های مختلف، باعث آسیب پذیری زیستگاه شده و نسل تعدادی از گونه های گیاهی و جانوری را در معرض تهدید جدی و خطر انقراض قرار داده است.
کارشناسان معتقدند اهمیت کوه ها در تنظیم آب و هوای جهان اگر بیشتر از جنگل های بارانی نباشد، به یقین کمتر نیست. در این اکوسیستم، مخازن عظیمی از گونه های ارزشمند گیاهی و جانوری وجود دارد و جنگل های واقع در این مناطق، مخازن ژنتیکی بسیار بزرگی در طبیعت هستند.
مناطق کوهستانی در معرض شرایط سخت محیطی مانند دمای پایین، بادهای شدید و تند، حساسیت بالا، نوسانات بالای درجه حرارت و فرآیند کند ترمیم قرار دارند.
تحقیقات نشان می دهد کوه ها در تامین غذا، گذراندن اوقات فراغت و زیستگاه موجودات نیز نقشی مهم ایفا می کنند، این مناطق همچنین از اصلی ترین مراکز سکونت، صنعت و کشاورزی هستند و به همین دلیل گوناگونی فرهنگی فراوانی در این عرصه ها مشاهده می شود و توانایی بالقوه ای برای توسعه اکوتوریسم دارند.
کوه ها جزایر تنوع زیستی و محل زندگی گونه های بی نظیر و بی شماری از گیاهان و جانورانی است که در هیچ جای دیگر این کره خاکی یافت نمی شود.
در شرایط سخت آب و هوایی، محدوده تطابق انسانی و بیولوژیکی در مناطق کوهستانی فراتر می رود و در ارتفاعات بالاگیاهان و جانوران بومی مکانیسم های تطبیقی ویژه ای را در خود توسعه داده اند.
بعضی گیاهان وحشی در شرایط سخت کوهستان، گستره وسیعی را به وجود آورده اند و کاملابا محیط سازگارند.
شکنندگی این اکوسیستم ها باعث شده است تغییزات جزیی در دما، بارندگی یا ثبات خاک ایجاد شود و این خود می تواند به از بین رفتن کل جامعه گیاهی و جانوری منجر شود.
از آنجا که اکوسیستم های کوهستانی محل مناسبی برای پرورش گیاهان دارویی است، آمار ها نشان می دهد حدود 80 درصد جمعیت جهان به داروهای سنتی وابسته اند، اما متاسفانه یکی از 8 گونه گیاهی که از بیوم های کوهستانی به دست می آیند، در معرض خطر انقراض قرار دارند.
از سوی دیگر، با گسترش شهرها به سمت کوه ها بویژه کوه شهرهای ایران، احداث جاده های کوهستانی، فشار بی رویه توریسم آن هم در شرایطی که جایگاه و نقش آن از نظر اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تعریف نشده و آحاد مختلف مردم تحت آموزش های خاص اکوتوریسم قرار نگرفته اند، از دلایل دیگری است که اعمال مدیریت ویژه را در کوهستان ها می طلبد.
کوهستان ها بستر و زیربنای توسعه از سالیان دور بوده اند، تحولات علمی، صنعتی، اجتماعی و فرهنگی مربوط به قرن های گذشته تاکنون بر پایه وجود منابع غنی کوهستان ها شکل گرفته است.
از این رو توجه مسوولان به لزوم برنامه ریزی و مدیریت، توانمند شدن و توانمند سازی اقشار مختلف مردم با نگاه دقیق و علمی به اکوسیستم ها برای پایش، حفاظت، بهره برداری پایدار و اشتغالزایی برای جوامع محلی، ضرورتی است انکارناپذیر است.
کوههای ایران
حدود 90 درصد از خاک ایران در محدوده فلات ایران واقع شده است و حدود 54 درصد خاک ایران را کوهها شکل داده اند. بدین صورت می توان گفت ایران کشوری کوهستانی محسوب میشود و بیش از نیمی از مساحت کشور را کوهها و ارتفاعات، و کمتر از 4/1 آن را نیز اراضی قابل کشت تشکیل داده است.
کوههای ایران بخشی از سلسله کوههای آلپ – هیمالیا می باشد. این سلسله کوههای از کوهستانهای جنوب فرانسه آغاز و پس از عبور از رشته کوه آلپ، از طریق شبه جزیره بالکان وارد ترکیه می شود. سپس این کمربند کوهستانی به دو شاخه شمالی - جنوبی تقسیم بندی می شود. شاخه شمالی از طریق رشته کوههای قفقاز کوچک (آذربایجان) وارد ایران شده و بصورت رشته کوه البرز به سمت جنوب و سپس به سمت شرق ادامه می یابد. شاخه جنوبی آلپ – هیمالیا از طریق جنوب ترکیه وارد ایران شده و کوههای زاگرس را تشکیل می دهد و به سمت جنوب شرق امتداد می یابد. رشته شمالی (البرز) پس از عبور ازافغانستان به فلات تبت می رسد و رشته جنوبی (زاگرس) پس از اتصال به پهنه مکران از طریق پاکستان به فلات تبت می پیوندد. روند سلسله کوههای آلپ - هیمالیا در شرق فلات تبت (شرق چین) به سمت جنوب تغییر کرده، از مجمع الجزایر فیلیپین و اندونزی و از شمال استرالیا می گذرد و در اقیانوس آرام تا نیوزلند ادامه می یابد. این کمربند عظیم محل برخورد دو ابر قاره اوراسیا و گندوانا که خود از چندین کمربند کوه زایی کوچکتر نظیر البرز، زاگرس و ........ تشکیل شده است
همانطور که بین دو ابرقاره اوراسیا در شمال و گندوانا در جنوب سلسله کوههای آلپ – هیمالیا تشکیل شده اند، بین دو خرد قاره لوت در ایران و هیرمند در افغانستان نیز کوههایی تشکیل شده اند که به مجموعه کوههای شرق ایران معروفند. کوههای ایران به دو شکل تقسیم بندی شده اند، در این مبحث سعی شده هر دو تقسیم بندی مورد بررسی قرار گیرد
می توان گفت: فلات مثلثی شکل ایران از کوههای البرز در شمال، زاگرس در غرب و جنوب غرب و ارتفاعات مکران در جنوب تشکیل شده و دیواره شرقی فلات را کوهستانهای شرق ایران می سازد. لذا می توان اینگونه بیان نمود که، ایران سرزمینی کوهستانی است که نواحی مرکزی آنرا شوره زارها، شن زارها، دریاچه های شور و دشتها پوشانده است
بعلاوه در سرزمینهای داخلی فلات مرکزی ایران علاوه بر نواحی پست، رشته کوهها و ارتفاعات منفردی نیز وجود دارد.
اکوسیستم کوهستانی اطراف تهران
با توجه به افزایش بیش از پیش جمعیت، گسترش روزافزون، کمبود فضای سبز و آلودگی شهر تهران شاهد گرایش عمومی مردم تهران برای گذراندن وقت آزاد و برخورداری از طبیعت و تنفس در فضای باز کوهستان ها و مناطق طبیعی اطراف تهران هستیم و به طور کلی این مناطق طبیعی را می توان به دو بخش تفکیک کرد.
الف- مناطق کوهستانی و دره های مشرف به تهران که دسترسی به آنها به سادگی امکان پذیر است.
ب- مناطق کوهستانی و دره های دیگر که محتاج به مسافرت کوتاه مدت برای دسترسی به آنهاست.
در قسمت الف می توان از فرحزاد، اوین، درکه، پس قلعه، گلاب دره، کلکچال و ازگل نام برد و از قسمت ب می توان به لواسانات، رودبارقصران، آبعلی، رودهن و پلور اشاره کرد. در مورد بخش الف می توان گفت که همگی آنها در ابتدا روستایی ییلاقی و خوش آب و هوا بوده اند و همین موضوع باعث جذب توسعه شهری بدین مناطق شده است ولی از آنجایی که در توسعه شهری منطق توان طبیعی محیط در نظر گرفته نمی شود، خود آن چیزی که به عنوان انگیزه باعث رونق اقتصادی می گشت (خوب بودن آب و هوا، حضور باغات و چشمه ها، امکانات محیطی) از میان برده شد و به جای آن ساخت و ساز شهری توسعه پیدا کرد. اگر امروزه بگوییم که دیگر اثری از باغات معروف و لطافت طبیعی دره های شهر شمیران نمانده، سخنی به گزاف نگفتیم. اما بخش مورد بحث قسمتی از بخش «ب» یعنی رودبار قصران و لواسانات است که قابل تعمیم به کل منطقه «ب» است که اگر هم اکنون توجه خاصی به این منطقه نشود سرنوشتی شبیه بخش «الف» پیدا می کند.
کلیات مرفولوژیک رودبار قصران و لواسانات
بخش رودبار قصران سرزمینی با کوه های بلند و دره های ژرف است که واژه قصران (معرف کهسران یا کوهساران) برای آن اسمی با مسماست. این بخش متشکل از ۴۹ آبادی با نام «دهستان رودبار قصران» و مرکزیت روستای حاجی آباد در شمال شرقی شمیرانات قرار دارد. شهر اوشان فشم و میگون که با مساحت تقریبی ۶۰ کیلومتر در سال ۱۳۳۷ به صورت شهر درآمد، در دل دهستان رودبار قصران، در یک دره طویل جای گرفته که خود از سه محل متمایز با نام های اوشان، فشم و میگون با محل های متعدد و بافت های ویژه شکل گرفته است.
بخش لواسان سرزمینی کوهستانی با دره های فراخ و دشت های نیمه هموار و با نام بامسمای «تیغه» برآمد نگاه خورشید«این بخش از دو دوهستان تشکیل شده است، دهستان لواسان بزرگ با مرکزیت روستای آباد و معروف «لواسان» با ۲۰ آبادی و دهستان لواسان کوچک با مرکزیت روستای آباد و مشهور «افجه».شهر لواسان شهر جدیدی که در سال ۱۳۴۹ به صورت شهر درآمد و در دشت نیمه هموار گلندوک در حال رشد سریع است. بخش لواسانات نیز در شمال شرقی شهرستان شمیرانات قرار دارد.
اهمیت اکوسیستم کوهستانی لواسانات و رودبار قصران
سازمان ملل متحد به دلیل اهمیتی که اکوسیستم کوهستانی در زندگی جوامع انسانی دارد، سال ۲۰۰۲ را به نام سال بین المللی کوهستان نامید. وجه تمایز کوه ها با سایر بوم ها بعد ارتفاعی آنهاست که این وجه، مهم ترین خصوصیات اکولوژیکی کوه ها را تشکیل می دهد. با افزایش ارتفاع، زون های حیاتی متفاوتی در کمربندهای ارتفاعی کوه ها شکل می گیرد و بخش عظیمی از تنوع زیستی را در خود جای می دهد. به عنوان زیستگاه های جزیره ای نیز کوه ها یکی از مراکز بومزادی به شمار می روند. همچنین غنای گونه های بومی باستانی به عنوان شاخصی از تنوع زیستی کوه ها را از نظر اهمیت در صدر بیوم های زمینی قرار داده است.