بر اساس آمار و اطلاعات رسیده از استانهای کشور میزان خسارت ناشی از سرمازدگی و یخبندان در اغلب سالها برروی محصولات حساس باغی بخصوص بادام و پسته و زردآلو و ... بیش از 40 درصد می باشد. و در پاره ای از سالها سرما و یخبندان دیررس بهاره صدر در صد محصول را ممکن است در یک منطقه از بین ببرد.
در سالهای اخیر با توسعه روزافزون بادامستانهای کشور آنهم با ارقام حساس به سرما میزان خسارت سرمازدگی بشدت رو به افزایش است.
بررسی های بعمل آمده نشانگر این واقعیت است که بزرگترین عامل آسیب دیدگی باغهای پسته نیز در کرمان، یزد، بخصوص در استانهای حاشیه کویری ایران سرمای دیررس (بهاره) می باشد.
پدیده سرمازدگی و یخبندان و خسارتهای ناشی از آن نه تنها در کشور ما بلکه در اکثر کشورهای جهان وجود دارد و غالباً با پیش بینی به موقع و دقیق زمان وقوع آن می توان به بکارگیری شیوه های مقابله با این پدیده جوی، خسارت آنرا به حداقل میزان ممکن رساند.
موضوع تحقیق، بررسی یخبندان نیمه دوم فروردین ماه 83 و میزان خسارات آن است ولی در ابتدا لازم می دانم مطالبی راجع به سرمازدگی انواع آن و میزان مقاومت گیاهان در برابر سرمازدگی و ... بیان نموده، تا دید خواننده گرامی بیش از پیش نسبت به موضوع مورد تحقیق بازتر گردد.
سرمازدگی گیاهان
از نظر فنی، رویداد تشکیل کریستالهای نازک یخ را برروی سطوحی که درجه حرارت آنها زیر صفر و درجه حرارت لایه هوای بالای این سطوح به نقطه شبنم «یخبندان» رسیده باشد «یخبندان» نامند. ولی در هواشناسی کشاورزی یخبندان به رویدادی گفته می شود که درجات پائین حرارت سبب خسارت به بافت های گیاهی شده و موجب ضایع شدن کم و بیش اندامهای گیاهی می شود.
کلمه یخبندان در این تحقیق به معنی غیردقیق و متداول آن مورد استفاده قرار می گیرد و این کلمه بجای عبارت صحیح تر آن مانند «سرمای زیان آور» یا «سرمای یخ زننده بافت گیاه» بکار گرفته شده است. خطر یخبندان در ایران بسیاری از محصولات باغبانی را در معرض آسیب قرار داده است.
مرکبات یکی از محصولاتی است که هر چند وقت یکبار بوسیله یخبندان آسیب می بیند. خطر یخبندان مناطق مرکبات کاری شمال ایران را بیش از مناطق جنوبی مرکبات خیز در معرض خطر قرار داده است، با وجود این اختلاف خطر یخبندان بین مناطق شمالی و جنوبی آنطور که اکثر مردم تصور می کنند، زیاد نیست.
جنبه های فیزیولوژیکی یخبندان
از دست دادن حرارت بوسیله گیاه قسمتی از تبادل انرژی در طبیعت است. در شب‌ها تشعشع خالص همواره منفی است و سطوح خاک و نباتات در شب تحت تأثیر تشعشع منفی بیش از آنکه بتواند از حرارت موجود اتمسفر و حتی در شرایط ابری از حرارت محیط استفاده کنند، حرارت از دست می دهند. به همین سبب اندامهای گیاهی بسرعت سرد می شوند. به این ترتیب درجه حرارت اندامهای گیاه در شبهای سرد به نقطه خطر نزدیک شده و خسارت یخبندان را بوجود می آورد.
انواع یخبندان و سرما
یخبندان بر دو نوع عمده الف – یخبندان تشعشعی ب) یخبندان انتقالی یا جا به جایی تقسیم می شود.
الف) یخبندان انتقالی
شامل عبور یک جبهه هوای سرد از بالای یک منطقه با درجه حرارت بسیار پائین یا زیر درجه حرارت بحرانی که برای محصول خاصی در آن منطقه وجود دارد.
یکی از مشخصه های آن، وجود باد شدید سرد در منطقه است که منجر به یخبندان انتقالی می شود. در چنین شرایطی نباتات حرارت خود را به هوای سرد داده و به سرعت افت درجه حرارت پیدا می کنند.
ب) یخبندان تشعشعی:
سطوح خاک و گیاه در اثر تشعشع خالص منفی سردتر از هوا می گردد. هوا نیز در اثر برخورد با این سطح سردتر و در نتیجه با از دست دادن حرارت به سطوح سرد و متراکم تبدیل می شود و این هوای متراکم سرد در سطح زمین باقی مانده و در تحت شرایط پایدار ایجاد یخبندان تشعشعی می شود.
این یخبندان در مواقعی که آسمان صاف، بدون ابر و آرام است اتفاق می افتد و در یخبندان انتقالی یا جبهه ای، آسمان ابری یا نیمه ابری است و معمولاً اندامهائی از گیاهان که در زیر سایه درختان قرار گرفته اند مثل علفهای هرز آسیب می بینند.
در درختان مرکبات چون بیشتر میوه های مرکبات در زمستان رسیده و دیرهنگام برداشت می شوند ممکن است میوه مواجه با سرمای زودرس و یخبندان زمستانه شوند، در این حالت پوست مرکبات خسارت دیده دارای رنگ روشن با لکه های صاف تا حدی همرنگ پوست می باشند و این لکه ها به تدریج به رنگ قهوه ای درآمده و در نارنگی بی رنگ هستند.