با افزایش رشد اقتصادی همواره صدمات و ضایعاتی متوجه محیط زیست می‌شود. در نگاه اول مفهوم توسعه پایدار همان افزایش سطح استاندارد زندگی همراه با حفظ محیط زیست است. با توجه به این امر اساسی ترین ابزار جهت ورود و حضور مباحث مرتبط با محیط زیست در بخش انرژی، تبیین اثرات اقتصادی انرژی بر محیط زیست کشورمان می‌باشد.
مبنا و پایه اصلی این تحقیق گزارش، «استراتژی زیست محیطی در بخش انرژی: سوخت برای اندیشه» بود که توسط بانک جهانی در سال ۱۳۷۸ به تصویب رسید. اهداف اصلی استراتژیک این سند عبارتند از:
الف تسهیل بهره گیری مؤثرتر و جایگزینی سوخت های سنتی.
ب حفاظت از سلامت شهروندان در مقابل آلودگی هوا ناشی از احتراق سوخت ها.
ج ارتقاء توسعه پایدار زیست محیطی منابع انرژی.
د کاهش اثرات منفی ناشی از مصرف انرژی در گرمایش جهانی.
چ توانایی در ضوابط پایش و الزام‌های زیست محیطی.
برای تنظیم استراتژی‌های فوق از سه کلید اساسی بهره گرفته شد همکاری در تدوین سیاست مدیریت دانش و سرمایه گذاری هدفمند. همچنین در این سند تأکید شده است که مسایل منطقه ای، محلی و جهانی فرصت‌های بسیار مغتنمی برای کشورهای در حال توسعه هستند که مسایل زیست محیطی را در تمام سطوح به حضور بیاورند.
• روش انجام کار
تحقیق بازنگری زیست محیطی انرژی شامل گام‌های زیر است که نتایج نهایی این موارد را می‌توان در درونی سازی هزینه‌های بیرونی دنبال نمود:
تحلیل وضعیت کنونی تولید و مصرف انرژی: در این گام اطلاعات بسیار زیادی در ارتباط با اشکال متنوع انرژی از مرحله تولید تا مصرف جمع آوری شد. منابع اصلی اطلاعات به صورت آمارهای منتشر شده از منابع ذیربط مانند وزارتخانه‌های نفت و نیرو و سازمان‌های وابسته به آنها بود. تحقیقات و پروژه‌هایی که قبلا در ایران انجام شده و مرتبط با بخش انرژی و اثرات زیست محیطی آن بودند به عنوان پیش زمینه و پتانسیلی برای این مطالعه مورد استفاده قرار گرفتند. تأکید اصلی و عمده این مطالعه بر بخش گاز و نفت که مهم ترین اثر را در اقتصاد ایران دارند می‌باشد و بقیه منابع انرژی از قبیل انرژی‌های آبی، بادی، خورشیدی، هسته ای و زمین گرمایی نیز در این مقطع از مطالعه در نظر گرفته شدند. تبدیل انرژی و استفاده از گاز و نفت برای تولید برق یک جنبه بسیار مهم از مصرف انرژی است. در این بخش مصرف انرژی نهایی به وسیله بخش‌های مصرف کننده تحلیل شده، و اهمیت یارانه به عنوان یک الگوی پیشرفت به وضوح مشخص گردید.
ارزیابی چشم انداز رشد تولید و مصرف انرژی: گرچه مناسب تر این بود که یافته‌های این تحقیق با اهداف زمان بندی برنامه‌های پنج ساله منطبق باشد ولی افق این تحقیق سال ۱۴۰۰ می‌باشد و به همین دلیل پیش بینی مصرف انرژی با سناریوهای مختلف برای پایان سال‌های ۱۳۸۸، ۱۳۹۳ و ۱۳۹۸ که مطابق با پایان برنامه‌های پنج ساله چهارم، پنجم و ششم است، انجام شده است. همچنین یک ارزیابی ازوضعیت موجود کاربرد انرژی و نرخ رشد قابل انتظار آن صورت پذیرفت. این ارزیابی شامل تجزیه و تحلیل افزایش جمعیت که یک عامل بسیار مهم در مصرف انرژی است، می‌باشد. در نهایت پیش بینی تقاضای انرژی برای چند سناریو بدین شرح محاسبه شده اند:
۱ سناریوی پایه بدون هیچ گونه سیاست یا اقدام بخشی همراه با ثابت ما ندن قیمت‌ها (نمایانگر سیاست قیمت گذاری در حال حاضر) که سناریوی پایه یا «روال معمول» نامیده می‌شود.
۲ سناریوی دوم دربردارنده اقدامات در بخش‌های خاص است.
۳ سناریوی سوم اصلاح سریع، متوسط و یا کند قیمت هاست، به عبارت دیگر حذف یارانه انرژی قبل از پایان برنامه‌های توسعه چهارم، پنجم و ششم.
۴ سناریوی چهارم ترکیبی از اصلاح قیمت‌ها و اقدامات بخشی می‌باشد.
شناسایی موارد زیست محیطی که به وسیله تولید و مصرف انرژی ایجاد شده و تخمین هزینه خسارت ناشی از آنها:هنگامی که در مورد مسایل زیست محیطی صحبت می‌شود تأکید اصلی درباره آ لودگی هوا و به خصوص وضعیت تهران است. آلودگی هوا مهمترین شکل اثرات مخرب زیست محیطی منتج از بخش انرژی است و از طرفی چون تهران بزرگ، بزرگترین شهر کشور با جمعیت بالای ۱۰ میلیون نفر است و اطلاعات آلودگی هوا در مورد تهران بزرگ در دسترس تر از سایر شهرها می‌باشد، اثر مخرب آلودگی هوا در مورد تهران بزرگ بررسی شد و سایر مسایل زیست محیطی مانند آلودگی آب و خاک با دقت پایین تری مورد بررسی قرار گرفتند.
شایان ذکر است که اصلی ترین توجهات معطوف به بخش حمل و نقل، نیرو و صنایع بود ه و همچنین پیش بینی هزینه‌های خسارت بر مبنای سناریوهای تقاضای انرژی و محاسبات بخش دوم در این بخش انجام گردید.
ارزیابی سهمم ایران در پدیده تغییر آب و هوا و انتشار گازهای گلخانه ای: بر مبنای نخستین گزارش ملی ایران به کنوانسیون تغییر آب و هوا یک ارزیابی از انتشار متان و دی اکسیدکربن تخمین زده شد و اثرات مخرب احتمالی بر گرمایش جهانی ناشی از سوختن گازهای سر چاه و همراه نفت برآورد گردید.
ارزیابی اقدامات پیشنهادی کاهش دهنده اثرات شناسایی شده و مخرب محیطی :در این بخش هدف شناسایی اقدامات در سطوح و مقاطع مختلف سیاستگذاری است که می‌تواند اثرات زیست محیطی مخرب را با حداقل هزینه کاهش دهد. در هر جایی که ممکن بود اینگونه اقدامات با یک تحلیل هزینه فایده، مورد تحلیل قرار گرفت که شامل هزینه‌های فرصت و خسارت بوده و امکان مقایسه مناسبی را بین بخش‌های مختلف فراهم می‌آورد. سیاست‌هایی که توسط تحلیل هزینه فایده به دست آمدند به سه بخش تقسیم شدند:
الف هزینه کارا بدون در نظرگیری هزینه‌های خسارت.
ب هزینه کارا با در نظرگیری هزینه خسارت محلی.
ج هزینه کارا با در نظرگیری هزینه خسارت محلی و جهانی.
برنامه عمل پیشنهادی: هدف جستجوی پیشنهاد برای شناسایی راه حل‌های «دو سر برد» است که بر ارزش واقعی منابع تاثیر می‌گذارد. به عبارت دیگر تعیین سیاست‌ها یا اقدامات که اثر قابل ملاحظه ای در کاهش اثرات مخرب زیست محیطی دارند یا باعث کاهش مصرف انرژی و یارانه‌های پر داختی (به علت هزینه فرصت صادرات یا عدم واردات انرژی) می‌شوند، مد نظر هستند. پیشنهاد اجرای این سیاست‌ها به عنوان ترکیبات بنیادی و بسیج منابع نیز باید تأمین شود هدف از این «برنامه عمل» الگویی برای برنامه توسعه چهارم در ایران است.
• دورنمای انرژی در ایران
روند مصرف انرژی در ایران: در محدوده سال‌های ۱۳۵۴-۱۳۸۰مصرف داخلی تولیدات نفتی از ۱۷۲ معادل میلیون بشکه نفت (mboe) به ۳۹۳ معادل میلیون بشکه نفت و مصرف گاز از ۱۳ معادل میلیون بشکه نفت به ۲۴۲معادل میلیون بشکه نفت رسیده است. (مصرف سرانه نفت و گاز در سال ۱۳۸۰، ۹/۴۸ بشکه در سال بوده است) در ۱۰ سال اخیر مصرف بنزین نسبت به سایر تولیدات نفتی افزایش بیشتری پیدا کرده است و تقریبا به دوبرابر رسیده است. مصرف سرانه انرژی کم و بیش نرخ ثابت فزاینده داشته است که در پی سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۹ این نوسانات به دلیل انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بوده است.
• مسایل زیست محیطی مرتبط با بخش انرژی
استراتژی زیست محیطی کشور: ایران در امور محیط زیست دارای قوانین زیست محیطی جامع و کاملی نیست. اگرچه مجموعه استراتژی‌های ملی محیط زیست مصوب ۱۳۷۴ امروزه قدیمی شده اند، اما کامل ترین و قابل استفاده ترین مجموعه ای است که وضعیت زیست محیطی را در کشور نشان می‌دهد. مهم ترین اجزای یک سیاست زیست محیطی استنادات قانونی آن هستند. مهمترین آن قوانین، اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است که بیان می‌دارد: «در جمهوری اسلامی ایران حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. از این رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است. » برنامه توسعه پنج ساله سوم (۱۳۷۹-۱۳۸۳) اولویت را بر کاهش آلودگی و حفاظت از منابع طبیعی کشور قرار داده است.
برنامه کاهش آلودگی هوا (۱۳۷۴) و آیین نامه اجرایی آن (۱۳۷۶) که هدفش کاهش آلودگی ناشی از حمل و نقل، کارخانه ها، نیروگاه‌ها و بخش صنایع است، برای تهران بزرگ تدوین شده، اما اجرای آن بسیار ضعیف بوده است. شش آلاینده اصلی که همگی آنها می‌توانند سلامتی انسان را به مخاطره بیندازند و ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی هستند. عبارتند از: مونوکسیدکربن، دی اکسید گوگرد، اکسیدهای نیتروژن، ازن، ذرات معلق، هیدروکربن ها، ترکیبات عالی فرار غیرمتانی و سرب. مدت زمان زیادی نیست که مورد آخر یعنی سرب به عنوان یک مشکل تلقی شده است ولی در سال‌های اخیر استفاده از سوخت‌هایی که منجر به تولید سرب می‌شوند ممنوع شده است. آلودگی هوا در شهرهای مهمی مانند تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و اهواز یک مسأله مهم زیست محیطی است که در این شهرها میزان آلاینده‌ها به کرات از حدود استاندارد تجاوز نموده اند. کیفیت هوا در تهران نسبت به بقیه شهرها بدتر خصوص غلظت CO و PM۱۰ و در برخی مواقع از استانداردهای سازمان های بهداشت جهانی WHO و محدوده‌های در نظر گرفته شده برای آن از ۳۰۰ درصد متجاوز می‌شود.
این وضعیت سبب تراکم آلاینده ها، تشدید شرایط وارونگی دما و عدم وزش بادهای شدید جهت جابجایی آلاینده‌ها می‌شود. ارتفاع بالای تهران سبب پایین آمدن راندمان سوخت می‌شود که خود به مسأله آلودگی کمک می‌کند.
اثرات زیست محیطی ناشی از بخش انرژی: سلامت انسان تحت تأثیر شرایط زیست محیطی و به خصوص تغییرات انسان ساخت در محیط زیست قرار دارد. آلودگی هوا به ویژه در شهرهای بزرگ تقریبا مشخص ترین عاملی است که بر سلامتی شهروندان اثر سوء دارد و به خصوص در مواقع بحرانی که غلظت آلاینده‌ها بالا می‌رود این آثار بیشتر نمودار می‌گردد. یک مورد بررسی بر روی اثرات آلودگی هوا بر سلامتی شهروندان تهرانی نشان می‌دهد که: پذیرش افراد با شرایط حساسی از مشکلات تنفسی یا قلبی که منجر به بستری شدن این افراد در ۵ بیمارستان شده است، وابستگی این مشکلات را با آلاینده‌های اصلی که عبارتن د از دی اکسیدگوگرد، دی اکسیدنیتروژن، منواکسیدکربن، هیدروکربن‌ها و ذرات معلق با قطر کمتر از ده میکرون نشان می‌دهد. در طی دوره ۱۴۰روز مشاهده، ۱۱۶۰ بیمار با مشکلات تنفسی و قلبی در پنج بیمارستان تحت معالجه قرار گرفتند. این بررسی نشان داد که سلامت افراد با غلظت دی اکسیدنیتروژن و دی اکسید گوگرد در ارتباط تنگاتنگ می‌باشد. ریسک مرگ و میر افراد با ذرات معلق مرتبط می‌باشد که جزئیات این ارتباط در پژوهشی که بر روی کیفیت هوای تهران انجام شده به تفصیل بحث شده است. بر پایه بررسی‌هایی که در مکان‌های متفاوت انجام شده است، ۴۰۰۰ مرگ و میر در سال بر اثر آلودگی هوا در تهران رخ می‌دهد. علاوه بر این تعداد مشابهی نیز نمونه‌هایی که به بیماری سرطان ریه مبتلا شده اند و در معرض NO۲ بوده اند، گزار ش شده است.