تحقیق مصلی مشهد

مصلی مشهد عبارت است از ایوانی بلند که در طرفین آن دو رواق وجود دارد و بر بالای هر رواق گنبدی بنا شده است دی ریز ضمن بحث از مصلی مشهد می گوید که گروه مردم به حالت صف رو به قبله این بنای تاریخی ایستاده و نماز جماعت می خوانند. همچنین دی ریز در اثرش به نام توران که درباره مصلی بخار می نویسد آن را از چهاتی مشابه مصلی مشهد می نامد این بنا مرکب از یک ایوان مرتفع که در انتهای آن در هست که به یک تالار چهار گوش باز می شود و در طرفین این تالار دو رواق وجود دارد که وسعت و ارتفاعشان از تالار اصلی کمتر است این دو رواق هر دو مسقف هستند و چهار طرف آنها کاملا باز و آزاد است یعنی در  ندارد و شبیه به تالارهای دو طرف مصلی مشهد میباشد بنابراین بناهای مشهد وطرق از حیث نقشه وطرح کلی ساختمان و از حیث منظره خارجی با مساجد ترکستان تفاوتی ندارد هر دوی آنها مانند مساجد ترکستان تفاوتی ندارد

هر دوی آنها مانند مساجد بخارا بر روی مصلایی ساخته شده اند و باید به طور قطع و یقین مصلاها را به سان اماکن وسیعی در نظر آوریم که اکثر اوقات عاری از هر گونه ساختمان است و لیکن گاهی مزین به بناهای معظمی و اشکال گوناگون میباشد که مشخصات مخصوصی ندارد یعنی ممکن است از یک فضای محصور ساده و حتی فقط از یک دیوار قبله یا از یک مدرسه یا مسجد تشکیل شده باشد در دوطرف ایوان مصلی مشهد  دو رواق وجود دارد که هر دو دارای گنبد هستند  این دو رواق بی شک در نظر سازنده بنا که در آن هنگام مامور تعمیر مسجد جامع گوهرشاد بوده جهت تقویت استحکام بنای اصلی تکیه گاهی لازم و ضروری تشخیص داده شده لیکن بعدا به احتمال زیاد به محل نماز برای زنان تبدیل گردیده است که دی ریز درباره آن در دایره المعارف اسلامی بحث کرده است.

طاق ایوان مصلی مشهد چون بیش از طاق مصلی طرق در مقابل فشارهای وارد از سنگینی خود مقاومت می کرده است به وضع خوبی باقی مانده است . نمای اصلی آن مزین به تزئیناتی از کاشیکاری معرق دوران شاه سلیمان صفوی است و دو نوار کتیبه دارد که بر روی هر دو تاریخ 1087  ( مطابق با 7-1676 میلادی ) نقش شده است نام کاتب نیز در انتهای کتبیه مستطیل شکل نقش شده است.

بدنه داخلی بنا گچ مالی و در بعضی نقاط گچبری و مقرنس کاری شده است . رنگ آمیزی جز بر روی محراب و کتیبه بزرگی که دور تا دور لبه ایوان نقش شده است دیده نمی شود . این کتیبه نیز با کاشیهای هفت رنگی به صورت خشت ساخته شده است و حاصل کار (محمد حسین) فرزند عنایت الله می باشد.

در داخل دو بدنه محراب در میان گلهای کاشی معرق دو کتیبه کوچک ترنجی وجود دارد که با زمینه زرد است و به روی آنها نوشته شده است: ( عمل حقیر بر منت حاجی شجاعی اصفهانی بنا 1087)

در قسمت پخ لبه دو ایوان تزئیناتی از کاشی هفت رنگ وجود دارد که در قسمت پائین آن در هر طرف اشعاری نوشته شده است این اشعار فارسی است و به خط نستعلیق نوشته شده است .زمینه این اشعار لاجه وردی است و خطوط با کاشی زرد رنگ است:

مصلی از بناهای ابو صالح الرضوی ابن  محسن ابن الغ الرضوی است که تعمیرات بنای خواجه ربیع و مدرسه صالحیه نواب و تعمیرات مسجد جامع گوهرشاد را نیز نموده است و حاجی شجاع بنای اصفهانی در امر تعمیرات مباشرت داشته است.

وضع ساختمانی بنا

از نظر ساختمانی ایوان بر روی دو پایه بزرگ جلو که هر یک 5/25 متر مربع و سعت دارند و جرز اسپر و پایه های مقابل پایه های بزرگ جلو قرار گرفته .سطح کل پایه ها و جزرهای حمال 127  متر مربع است و به طور متوسط با ملاحظه حجم وزن ایوان جزرهای واقع در این ناحیه که وزن آنها بر روی این پایه منتقل می شوند فشار وارد بر سطح پایه ها 5/1 کیلوگرم بر سانتی متر مربع است و این فشار با ملاحظه تحمل وضع پی ها به طور کلی خوب است. تنها در ناحیه مجاور سطح زمین که در شرایط تغییر درجه حرارت بیشتری قرار داشته است . آجرها قدری پوسیده اند که بایستی پی بندی و با آجر جوش بازسازی شوند.

سبک شناسی بنا مصلی مشهد :

این بنا در اوایل دوره صفویه است که هنوز شیوه آذری مرسوم بوده است و به سبک بناهای دوره تیموری ساخته شده است که در خراسان رواج داشته است .در تزینات به سبک دوره صفویه و به شیوه اصفهانی و از کاشیهای معرق فیروره ای و زرد استفاده شده است .

سبک آذری :

با تدبیر خواجه نصر الدین در مجتمع کردن هنرمندان در آذربایجان شیوه آذری شکل می گیرد

ویژگیهای معماری این سبک عبارت است از :

ساخت بناها با خشت خام و پخته و سنگ لاشه و کلنگی

کم شدن کاربرد آجر و جانشین شدن سفال نقشین با نقش برجسته و کاشی لعابدار

آمود و نماسازی الحاقی و رو سازی نمای درونی و بیرونی

 رواج امواج گره سازیها مثل گره سازی آجری – گره سازی کاشی – گره سازی آجر و کاشی

گل انداز در نما رگ چینی در نما و استفاده از کاشیهای معرق و هفت رنگ

6-گج بری و اندود گچ و نقاشی روی گچ بروی نمای ساختمان

تزئینات بنای تاریخی مصلی:

گچ بری

گچ یکی از مصالح اصلی معماری ایران است که به وسیله قابلیتهای ویژه آن همواره مورد توجه هنرمندان و معماران واقع شده بطوریکه علاوه بر جنبه ایستائی آن به عنوان مصالح جنبه تزئینی آن نیز مورد توجه قرار گرفته و بصورت یک هنر تزئینی درآمده و در این راه سیر تحولی خود و تکامل خود را در بستر تاریخ آن (ایران ) طی نموده است.

گچ ماده ای است که نسبت به سنگ , گچ , آجر و ... دارای انعطاف بیشتری بوده و کار با آن آسانتر و تقریباً به هر گونه سطح ساختمانی به خوبی می چسبد و نتیجه کار سریعتر بدست می آید و در وقت لزوم می توان آنرا به راحتی تجدید کرد.

قابلیت شکل پذیری گچ این فرصت را به هنرمندان می دهد تا به راحتی طرحها و نقوش تزئینی دلخواه را بسازند و از اینها گذشته گچ نسبت به سایر وسائل و مصالح ارزانتر بوده و در وقت صرفه جوئی به عمل می آورد.

گزارش عمومی :

علاوه بر شناخت کلی برای اتخاذ تصمیم درباره مرمت بنا احتیاج به شناخت جزئیات بنا، وضع ایستایی قسمتهای مختلف اسکلت و وضع ایستایی تزئینات بنا می باشد که با دقت بررسی، چگونگی هر یک تعیین و روشن خواهد شد. رسیدگی به طرح تزئینات و خطوط اصلی آنها در بناهای قدیم ایران ابعاد صحیح بنا را مشخص می نمایند و قسمتهای از دست رفته در اغلب موارد امکان مرمت می یابند و در نتیجه بنا عظمت و شکوه و حجم اصلی خود را باز می یابد.

ایوان این بنا دارای طاقی با دور بسیار زیاد و متناسب می باشد به طوریکه شکوه خاص آن هر بیننده را به خود جلب می نماید و این ارزش منحصر به فرد این بنای صفوی ایجاب می نماید که در زمره بناهای تاریخی با ارزش و جالب شهر مشهد باشد.

در تزئینات گچ کاری سه لایه به روی هم قرار گرفته که نمایاننده مرمت بنا در سالهای مختلف گذشته می باشد. با وجود اینکه این بنا پابرجاست نباید شکافهایی را که با یک دید کلی به چشم می خورند و رانش ایوان ، که خارج شدن دو رواق جانبی را از وضع تعادل نتیجه داده و خراب شدن رواق سمت چپ ایوان حدود 40 سال پیش ، که دوباره بازسازی شده است، نادیده گرفت.

تعمیراتی که در سالهای گذشته انجام گرفته به عنوان یک اقدام فوری قابل قبول است و مانع پیشرفت خرابی ایوان اصلی گردیده است.

با ملاحظه خیابان صفوی که مجاور ضلع جنوبی بنا احداث گردیده و ترافیک سنگین از آن می گذرد اقدامات احتیاطی زیادی چه از نظر جلوگیری از انتقال ارتعاش و امواج لرزاننده و چه از نظر ایستایی بنا به طور کلی ضرورت پیدا می کند.

باید توجه داشت که بنای مصلی پایین خیابان در باغ بسیار بزرگی واقع بوده است و در آن درختان توت زیادی وجود داشته و این درختان هنوز در فواصل دوری از بنای اصلی ( به صورت مشاهده در منازل مردم ) وجود دارد که با سه درخت که در محوطه فعلی مصلی وجود دارد هم ردیف و یک اندازه اند. زمینهای مصلی توسط آستانه به مردم واگذار گردیده و آنچه باقی مانده است محوطه ایست به مساحت 60/2804 متر مربع که قسمت اعظم آن توسط دفتر فنی میراث فرهنگی نرده کشی شده است و بنا از نظر منظر اطراف وضع رضایت بخشی پیدا کرده است.

به منظور جلوگیری از صدمات احتمالی و به خصوص برای پیشگیری از لطمه ای که ایجاد بناهای واقع در زمینهای اطراف بنا، به منظر کلی وارد خواهند کرد در حریم این بنا پیش بینی های لازم به عمل آمده است.

از نظر کاشیکاری این بنا دارای کاشیهای معرق در نمای شمالی ایوان و در محراب می باشد. طرح و کاشیهای این بنا هنوز دست نخورده باقی مانده است و هیچگونه تعمیری تا کنون روی کاشیهای معرق انجام نشده است. محراب بنا علاوه بر تزئینات کاشی معرق در بدنه و در نوار دور تا دور لبه آن دارای یک مقرنس بسیار زیبا از کاشی معرق بوده است که قسمتهایی از آن باقی مانده است.

فهرست تعمیرات تزئینات و مقرنس های گچی :

1 – تعمیر مقرنس گچی محراب رواق شرقی که آسیب کمی دیده است.

2 – بازسازی مقرنس محراب رواق غربی . به قرینه محراب شرقی شواهدی باقی مانده است که نشان می دهد این دو محراب کاملا شبیه بوده اند.

3 – ایوان اصلی مصلی دارای مقرنس مفصلی بوده است که قسمتهای شروع مقرنس – ردیف قطارها – و چوبهای مهار کننده آنها باقی است. با مراجعه به استادکاران مسلم این کار امکان بازسازی آن موجود است ولی نمی توان به سهولت برای بازسازی آن تصمیم گرفت. شاید عکس و مدارک دیگری ، اگر بدست آید در اتخاذ تصمیم کمک بیشتری بنماید.

4 – بازسازی مقرنس بنش ضلع غربی که قرینه مقرنس نبش ضلع شرقی می باشد و از گچ ساخته شده است.

5 – تعمیر بدنه داخلی ایوان که پوشیده از گچبریها و طاق نماهای بسیار ساده است که در بعضی قسمتها ریخته است. روی سطوح صاف گچ شده با خطوط گره خط کشی شده است.

طی بررسیها و انطباق وضع موجود با وضعیت و گزارشهای سال 1353 به نتایج زیر خواهیم رسید :

1 – نصب داربست را می توان یک اقدام اولیه دانست و هنوز نیز در جاهای مورد نیاز و از جمله در داخل ایوان وجود داربستهای فلزی مشاهده می شود.

2 – در رابطه با مرمت ترکها در نیم عرقچین پوشش عقب ایوان و در ناحیه طاق جلو ایوان بزرگ، مرمت خاصی انجام نگرفته است مگر مرمت های موضعی که عملا کارساز نبوده و یا چشمگیر نیستند. برای بهبود این مهم می بایست ابتدا در قسمتهایی که ترک بزرگ و اساسی دارد تعمیرات خاصی با بررسی بیشتر انجام پذیرد. ولی به طور کلی می توان به وسیله کابل و مهارها و دوختن شکافها و سپس گرم کردن کابلها سبب مرمت کابل ترکها شده در مواضع ترک خورده ترک ها متوقف و یا مرتفع گردد.

با مطالعه سازه ای روی بنا و عنایت به ترک بزرگ قسمت ایوان شرقی به این نتیجه رسیدیم که طاق نمای روی پشت بام پر شود تا فشار از بالای ایوان به پایه های پایین و جزر اصلی ایوان تقسیم و منتقل شود و این در حالی است که در حال حاضر این ترک از تیره ایوان بالا شروع می شود و تا روی زمین امتداد پیدا می کند.

3 – عملیات پی بندی در مجاور سطح زمین و در عمق تاروی پی اصلی با تعویض آجرهای پوسیده با آجر جوش و محکم ساختن مجدد آن با ملات ماسه سیمان و محکم نمودن سنگ چین پی در قسمت هایی که بر اثر نفوذ رطوبت ملات آنها سست شده است.

4 – ایجاد شناژ بتنی و کلاف فلزی در بالای سردر برای جلوگیری از زیاد شدن شکافهای موجود در ناحیه پشت بغلها که در نتیجه رانش طاق به وجود آمده . این کلاف در قسمت بالای تیزی طاق به طور افقی، در دو طرف پایه های آن به صورت عمودی تا روی بام رواقها ادامه پیدا کرده و به وسیله مهار فلزی به قسمت داخلی ایوان مهار خواهد شد.

ایجاد کلاف برای مهار نمودن قسمت جلوی سردر به قسمت پشت ایوان برای جلوگیری از جدا شدن سردر طاق ضربی عرقچین ایوان این کلاف با ملاحظه تزئینات کاشی معرق موجود در نمای شمالی بایستی به وسیله آهن اجرا شود تا سطح کمتری از کاشیها برای اجرای کلاف برداشته شود و مجدداً نصب شود که این کلاف بتنی اجرا شده است و دقیقا فصل مشترک آنها کاشی های نمای شمالی و دیوارهای گچی اجرا شده است و تخریب کاشی ها را خوشبختانه به دنبال نداشته است.