مقدمه:
با توجه به اینکه نوجوانان امروز در جامعه و آموزش و پرورش اسلامی رشد و پرورش یافتهاند، انتظار آن است که از اعتقادات مذهبی راسختر و استوارتری برخوردار باشند و نسبت به انجام رفتارهای مذهبی(که نماز از شاخصترین آنهاست)تقید و پایبندی بیشتری داشته باشند.اما بررسیهای انجام شده در سالهای اخیر خلاف انتظار فوق را نشان میدهد.در ذیل تنها به نمونههایی از این احساس خطر و طرح موضوع به عنوان یک مسألهء اساسی و قابل پژوهش استناد میشود.
"حقیقت آن است که در کار معرفی نماز کوتاهیهای زیادی شده است و نتیجه آنکه نماز هنوز جایگاه شایستهء خود را حتی در نظام جمهوری اسلامی ما بدست نیاورده است."
"حضرت آیت الله خامنهای"
"در تهران در جلسهای که 500 نفر از رؤسای دبیرستانها شرکت داشتند،بحث به نماز رسید.از عدهء نمازگزاران پرسیدم.پانصد نفر همه دست بلند کردند و آمار تکان دهندهای ارائه شد.کنجکاو شدم و دوباره پرسیدم-درصد بالا دربارهء اعراض از نماز-
دستها به اتفاق به علامت منفی بالا رفت،احساس کردم باید کاری انجام دهم.
"حجت الاسلام و المسلمین قرائتی"
مستندات فوق و همچنین سایر مستنداتی که در اصل گزارش آمده است،این سؤال را به ذهن متبادر میکند که براستی علیرغم همهء تلاشهای گذشته در جهت پایبند نمودن نسل جوان(نسل پس از انقلاب)نسبت به نماز،علل و عوامل بیرغبتی و یا کمتوجهی بعضی از آنان نسبت به این مهم،ریشه در چه چیزهایی دارد؟و نیز میزان گرایش دانش‌آموزان به"اصل نماز"و"پایبندی آنان به رفتار نماز"در چه حدی است؟
گرچه این مسأله ریشه در هر سه نهاد خانواده، مدرسه و اجتماع دارد،اما هدف تحقیق حاضر دستیابی به میزان گرایش دانش‌آموزان به"اصل نماز"و همچنین میزان توجه و پایبندی آنان در انجام"رفتار نماز"و در نهایت دستیابی به عوامل درون مدرسهای مؤثر در تشویق و یا بازدارندگی دانش‌آموزان در انجام این رفتار مذهبی میباشد.
از آنجا که هر پژوهش نظامدار،میبایست از مبنای نظری قوی برخوردار باشد،با مطالعات گستردهای که پژوهشگر در این مسیر انجام داده است،به نظریات منطبق و مرتبط با موضوع پژوهش حاضر دست یافته که در واقع پایههای نظری تحقیق میباشد.شایان ذکر است که ابعاد نظری تحقیق به تفصیل در اصل گزارش آمده،اما در جمعبندی مبانی نظری میتوان به نتیجهء ذیل دست یافت:
همهء انسانها بویژه کودکان و نوجوانان به لحاظ فطرت پاک خود،به طرف دین و دستورهای دینی گرایش دارند،اما ممکن است عواملی مانع از بروز و ظهور رفتارهای مذهبی در آنان شود و در صورتی که این موانع برطرف گردد،میل به پرستش،نماد بیرونی خود را به شکل رفتارهای مذهبی خواهد داشت.در غیر این صورت به رغم فطری بودن پرستش،رفتارهای مذهبی نماد بیرونی ندارد.اما رفتارهای انسان متأثر از عوامل متعددی است که نگرشهای فرد مهمترین این عوامل محسوب میگردد و از دیگر سو هر نگرشی دارای سه بعد اساسی است:شناختی،احساسی و رفتاری که در صورت وجود نارسایی در هر یک از ابعاد،آن نگرش به رفتار تبدیل نخواهد شد و به عکس با تقویت بعد شناختی و احساسی،بعد رفتاری آن نگرش نیز تحقق خواهد یافت.
اهداف تحقیق:
1-دستیابی به میزان توجه و گرایش دانش‌آموزان به اصل نماز(بدون توجه به اینکه خود مقید به انجام این رفتار مذهبی هستند یا خیر).
2-دستیابی به میزان توجه و پایبندی دانش‌آموزان در انجام مهمترین رفتار مذهبی (نماز).
3-دستیابی به عوامل تأثیرگذار در گرایش یا عدم گرایش نوجوانان به نماز.
4-دستیابی به متغیرهایی از نظام آموزشی و عوامل درون مدرسهای که در تشویق یا بازدارندگی دانش‌آموزان نسبت به انجام این رفتار مذهبی میتوانند مؤثر باشند.
5-و...
سؤالات و فرضیات تحقیق:
با توجه به اینکه در پژوهش حاضر 3 سؤال و 5 فرضیه وجود دارد،ترتیب نگارش آنها براساس مقولات مطرح شده در ابزار تحقیق میباشد و در تجزیه و تحلیل داهها نیز همین نظم منطقی رعایت گردیده است و لذا ردیفهای 1،2و 7 سؤالات تحقیق و ردیفهای 3،4،5،6 و 8 فرضیات تحقیق میباشد:
1-میزان گرایش دانش‌آموزان به
"اصل نماز"چگونه است؟
2-"میزان رفتار و پایبندی به نماز"در بین دانش‌آموزان در چه حدی است؟
3-بین گرایش دانش‌آموزان به نماز و میزان مقبولیت دبیران دینی در نزد آنان ارتباط وجود دارد.
4-بین گرایش دانش‌آموزان به نماز و میزان محبوبیت مربیان تربیتی در نزد آنان رابطه وجود دارد.
5-بین گرایش دانش‌آموزان به نماز و میزان گرایش نزدیکترین دوستان و همسالان آنان به این فریضهء الهی ارتباط وجود دارد.
6-حضور در اردوهای زیارتی-سیاحتی و الگوپذیری دانش‌آموزان از برنامههای اردو در گرایش نوجوانان به نماز نقش مؤثری دارد.
7-نقش کتب دینی در ایجاد گرایش دانش‌آموزان به نماز چگونه است؟
8-گفتار و رفتار دبیران غیر دینی در ارتباط با نماز در گرایش دانش‌آموزان به این فریضهء الهی نقش مؤثری دارد.
پیشینهء تحقیق:
با توجه به اینکه انجام هر پژوهش علمی جز در سایهء ادبیات و تاریخچهء آن میسر نیست،در این پژوهش نیز پیشینهء تاریخی نماز از حضرت آدم تا حضرت خاتم،جایگاه این فریضهء مهم الهی در سیرهء عملی معصومین علیهم السلام تا فقهای عصر حاضر،نماز در آئینه قرآن و همچنین تحقیقات ذیل که با موضوع پژوهش در ارتباط بودهاند مورد بررسی قرار گرفته است:
1-بررسی عوامل مؤثر در جذب نوجوانان و جوانان به نماز جماعت در دبیرستانهای شهرستان یزد.
2-بررسی عوامل مؤثر در جذب بیشتر دانش‌آموزان به نماز جماعت در شهر اصفهان.
3-بررسی عوامل مؤثر در میزان گرایشهای اسلامی و عمل به فرایض دینی در بین دانش‌آموزان مدارس راهنمایی و متوسطهء استان هرمزگان.
4-بررسی عوامل گرایش نوجوانان به نماز جماعت در مدارس متوسطهء بخش اشگذر از توابع یزد.
5-نگرش دانش‌آموزان مقاطع راهنمایی و متوسطهء استان گیلان نسبت به اقامهء نماز جماعت در مدارس.
6-بررسی شیوهها و روشهای جذب دانش‌آموزان کلاسهای دوم و سوم متوسطه به نماز و نماز جماعت در استان کرمان.
7-نقش عوامل مذهبی در میزان گرایش دانش‌آموزان به سیگار.
8-نگرش دانش‌آموزان دختر و پسر در دورهء راهنمایی و متوسطهء استان مازندران نسبت به اقامهء نماز جماعت در مدارس.
9-بررسی علل و انگیزههای عدم حضور برخی از دبیران دورهء متوسطهء استان مازندران در مراسم اقامهء نماز جماعت در مدارس.
10-بررسی عوامل خانوادگی-مدرسهای در گرایش دانش‌آموزان به نماز جماعت در استان مرکزی
11-جایگاه مذهب در اعتقادات عملی جوانان.
12-بررسی علل و عوامل درون مدرسهای مؤثر در جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت.
یافتههای تحقیق:
1-یافتههای پژوهش در پاسخ به اولین سؤال تحقیق:
نتایج حاصل از برآیند مجموع مقولههای مثبت و منفی نشان میدهد که در مجموع،نگرش دانش‌آموزان به"اصل نماز"مثبت و بیش از حد متوسط میباشد و مهمترین عوامل مؤثر در عدم گرایش بعضی از نوجوانان به اصل نماز به ترتیب عبارتند از:
الف)نداشتن انگیزهء قوی برای خواندن نماز.
ب)عادت نداشتن به خواندن نماز از دوران کودکی.
ج)ندانستن فلسفه و اسرار نماز.
د)ترجیح دادن تفریح و سرگرمی(به علت جاذبهء بیشتر آن در نزد این عده).
ه)حل نشدن بعضی از مسائل اعتقادی مانند مسألهء خدا،معاد و...در نزد این گروه از نوجوانان.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) 2-یافتههای پژوهش در پاسخ به دومین سؤال تحقیق:
نتایج حاصل از بررسیهای صورت گرفته در مورد"میزان رفتار و پایبندی دانش‌آموزان به نماز" نشان میدهد که به رغم نگرش مثبتی که آنان به اصل نماز دارند،میزان و کیفیت رفتار نماز در بین دانش‌آموزان(بویژه در دورهء متوسطه)پایینتر از حد متوسط است.به عبارت بهتر هرچند نوجوانان به اصل نماز نگرش مثبت دارند،ولی عواملی مانع از انجام رفتار نماز در آنان شده و یا از کیفیت و پایبندی نوجوانان نسبت به این مهم کاسته است. البته تفاوتهای معنیداری بین مناطق و دورههای تحصیلی وجود دارد که در ادامه ذکر خواهد شد:
الف)در حالی که میزان رفتار و پایبندی به نماز در بین دانش‌آموزان شهر اراک پایینتر از حد متوسط میباشد،پایبندی نوجوانان و جوانان شهرهای فرمهین و شازند بالاتر از حد متوسط بوده است. آزمون نیز معنیدار بودن این تفاوت را تأیید نموده است و این یافته نشانهء تأثیر شرایط محیطی و عوامل بازدارنده در شهرهای بزرگ و تأثیر کمتر آن در شهرهای کوچکتر میباشد.
ب)میزان رفتار و پایبندی به نماز در دختران"راهنمایی"بیش از دختران"متوسطه" میباشد و آزمون،معنیدار بودن این تفاوت را تأیید نموده است.
ج)بین"دختران"و"پسران"در میزان رفتار و پایبندی به نماز تفاوت معنیدار وجود ندارد.گرچه این میزان در دختران کمی بیشتر از پسران میباشد. نگارنده علت این اختلاف را ناشی از این میداند که اهرمهای کنترل از طرف خانوادهها نسبت به دختران بیش از پسران میباشد و همچنین ضریب آسیبپذیری پسران از عوامل گوناگون اجتماعی و ابزارهای مختلف بیگانگان در هجوم فرهنگی در جهت کمرنگ نمودن مبانی و باورهای اعتقادی آنان بیش از دختران است.
د)بین دانش‌آموزان شهرهای فرمهین و شازند در میزان رفتار و پایبندی به نماز تفاوت معنیداری وجود ندارد(اگرچه میزان رفتار و پایبندی به نماز در بین دانش‌آموزان شهر فرمهین کمی بیشتر است).
نگارنده تفاوت فوق را در این میداند که بافت مذهبی شهر شازند در سالهای اخیر با احداث دو کارخانهء عظیم صنعتی در اطراف آن(پتروشیمی و پالایشگاه)از حضور خارجیان و افرادی که از استانها و شهرهای دیگر و با فرهنگهای متفاوت در این شهر سکنی گزیدهاند،تأثیر پذیرفته است.اما عوامل مذکور در شهر فرمهین وجود نداشته و همچنان بافت مذهبی خویش را حفظ نموده است.
3-یافتههای تحقیق در پاسخ به فرضیهء اول(نقش دبیران دینی):