چکیده
مکان گزینی مدارس در شهر بزرگی چون تهران همواره با مشکلات عدیده ای روبه رو بوده است.تعدد عوامل مؤثر در مکانیابی مدارس و افزایش روز افزون مشکلات زندگی شهری لزوم استفاده از روشهای مؤثر و سیستمهای رایانه ای را در مکانیابی مدارس بیش از پیش آشکار ساخته است.
هدفهای این تحقیق ارزیابی نحوه توزیع مدارس ابتدایی، مشخص کردن نواحی محروم از مدارس ابتدایی، اولویت بندی آنها در محدوده منطقه 6 تهران و ارائه پیشنهاد به مسئولان آموزش و پرورش و نهادهای متولی امر ساخت و ساز مدارس برای استفاده از امکانات، متخصصان و سیستمهای اطلاعات جغرافیایی در تشخیص مکانهای مناسب برای احداث مدرسه است.
در این تحقیق داده های مکانی از روی نقشه های رقومی و خطی تهیه و داده های توصیفی نیز با استفاده از مدارک، اسناد، آمار و پژوهشهای میدانی، جمع آوری و به پایگاه اطلاعاتی متصل شد.سپس برای هر یک از عوامل مؤثر در مکانیابی مدارس، لایه ای تهیه و در هر لایه حریم کاربریها تعریف شد.
با توجه به وزن مناطق و ترکیب آنها، موقعیت فعلی مدارس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.در مرحله بعد مناسب ترین مکانها برای تأسیس مدارس جدید بر حسب اولویت پیشنهاد گردید.
نتیجه تحقیق مشخص می سازد که مکان اکثر ساختمانهای آموزشی دولتی مقطع ابتدایی در منطقه مورد مطالعه با معیارهای مورد نظر مطابقت زیادی ندارد.همچنین نتایج تحقیق نشان می دهد که با استفاده از سیستمهای اطلاعات جغرافیایی می توان امکانات مناسبی برای تجزیه و تحلیل وضع فعلی مدارس فراهم کرد و با توجه به معیارهای تأسیس مدرسه، مکانهایی را که با کمبود یا تراکم فضای آموزشی مواجهند تشخیص داد و در کوتاهترین زمان ممکن با توجه به اولویتها، ضروری ترین مکان برای احداث مدرسه را پیشنهاد کرد.
کلید واژه ها:سیستم های اطلاعات جغرافیایی، داده های مکانی، داده های توصیفی، توزیع فضایی، مکانیابی مدارس.
(1). Geographical Information Systems
1-مقدمه
رشد روز افزون و افقی شهرها به همراه افزایش جمعیت آنها موجب بالا رفتن قیمت زمینهای شهری، رشد عمودی آنها و افزایش تراکم جمعیت شهری شده است.توسعه نامتناسب شهرها به همراه این رشد افسار گسیخته در سالهای اخیر و توجه نکردن مدیران شهری به توسعه پایدار، مشکلات عدیده ای را بخصوص برای شهرهای جهان سوم به وجود می آورد و مسئولیت بیشتری بر دوش برنامه ریزان شهری می نهد.اهمیت مکانیابی اصولی، کاربریها و خدمات شهری را بارزتر می کند.اغلب نظریه های مکانیابی و مکان گزینی به کاربریهای صنعتی و تجاری توجه نموده و عوامل تولید از قبیل بازار، سرمایه، نیروی کار و فاصله بازار تا محل تولید را متغیرهای اساسی مکانیابی در نظر گرفته و مدلهای خاصی را با اولویت دادن به یک یا چند عامل ارائه داده اند [1] ، در حالی که متغیرهای مؤثر بر مکانیابی کاربریهای آموزشی از نظر نوع و تعداد و تنوع تفاوتهایی با متغیرهای مؤثر بر مکانیابی واحدهای صنعتی و تجاری دارند و باید دقیقا بررسی شوند.
با اینکه نزدیک به چهل سال از پیدایش سیستمهای اطلاعات جغرافیایی می گذرد و تحقیقات بسیاری در گوشه و کنار جهان در مورد تواناییهای این سیستمها صورت گرفته است، در کشور ما، جز معدودی به این امر نپرداخته اند که برخی از آنها عبارتند از:
1.در رساله دکترای با عنوان«ارائه الگوی مناسب مکان گزینی مراکز خدمات شهری با تحقیق در مدلها و GIS شهری»ضمن بحث مفصلی راجع به انواع الگوهای مکان گزینی(مدل جاذبه، مدل لاری، مدل ریاضی فاصله)با مطالعه موردی مکانیابی مراکز آتش نشانی در شهر تبریز با استفاده از روشهای GIS، توانایی بیشتر سیستمهای اطلاعات جغرافیایی نسبت به مدلهای مذکور اثبات گردیده است [2] .
2.در پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان«کاربرد GIS در شهر سازی»سه عامل سازگاری، ظرفیت و مطلوبیت در مکانیابی مدارس بررسی شده است.همچنین مسائل فضاهای آموزشی منطقه 17 تهران از دیدگاه اصول معماری داخلی و شهرسازی مورد تحقیق قرار گرفته و در نهایت تعدادی مدرسه در مکانهای مختلف برای احداث پیشنهاد شده است [3] .
3.در پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان«تحلیل اراضی برای مکان گزینی پادگانهای لجستیک با استفاده از سیستمهای اطلاعات جغرافیایی»ضمن تحقیق در
مورد عوامل مؤثر در مکانیابی پادگانهای لجستیک و تحلیل وضع موجود، به بیان قابلیتهای GIS نسبت به روشهای سنتی در مکان گزینی پادگانها و بیان مزیت مدل وزن دهی نسبت به مدل دودویی پرداخته شده است [1] .
در تحقیق حاضر با توجه به جوان بودن جمعیت کشور و وجود قریب به 17 میلیون نفر جمعیت دانش آموزی در آن، تلاش شده است که توانایی سیستم اطلاعات جغرافیایی در برنامه ریزی برای مکانیابی مدارس مورد نیاز این قشر مهم جامعه، مورد مطالعه قرار گیرد.
مهمترین هدفهای این تحقیق عبارتند از:
1.تعریف عوامل مؤثر در مکان گزینی مدارس و نحوه ترکیب آنها در محیط GIS به منظور ایجاد مدلی مناسب برای مکان گزینی مدارس؛
2.ارزیابی نحوه توزیع فعلی مدارس ابتدایی در سطح منطقه مورد مطالعه؛
3.مشخص کردن نواحی محروم از مدارس ابتدایی در سطح منطقه مورد مطالعه؛
4.اولویت بندی نواحی محروم از مدارس ابتدایی در سطح منطقه مورد مطالعه؛
5.ارائه پیشنهاد به مسئولان و مدیران آموزش و پرورش در رابطه با استفاده از امکانات سیستمهای اطلاعات جغرافیایی و فارغ التحصیلان این رشته در برنامه ریزیها و تصمیم گیریها.
منطقه مورد مطالعه، منطقه 6 شهر تهران است که از شمال با منطقه 3، از شرق با منطقه 7، از جنوب با مناطق 11 و 12 و از غرب با منطقه 3 شهر تهران هم مرز است.بدین ترتیب تقریبا در مرکز شهر تهران قرار دارد.منطقه مورد مطالعه بین طولهای 512240 و 512540 شرقی از نصف النهار گرینویچ و 35426 و 354512 عرض شمالی واقع است [4] .مطابق سیستم مرکاتور جهانی منطقه فوق در مختصات 7/534160X و 3950567 Y و 8/538756 X و 3956615 Yقرار دارد.از لحاظ موقعیت نسبی از شمال به بزرگراه شهید همت، از جنوب به خیابان انقلاب، از شرق به بزرگراه شهید مدرس و ادامه آن در خیابان شهید مفتح و از غرب به بزرگراه شهید چمران و ادامه آن در خیابان توحید محدود می گردد.مساحت کل منطقه مورد مطالعه حدود 26/21 کیلومتر مربع و محیط آن برابر 77/18 کیلومتر است.
(1).X 15 22 04 33
15 52 93.81
(2).Y 53 24 60
53 54 11.59
جمعیت منطقه مورد مطالعه 242049 نفر یعنی 6/3 درصد جمعیت تهران است [5] .این منطقه تراکم جمعیتی نزدیک به 11383 نفر در کیلومتر مربع دارد و تعداد 66153 خانوار در آن ساکنند.بنابراین بعد متوسط خانوار در آن 51/3 نفر است [6] .جمعیت دانش آموزی منطقه مورد مطالعه 67395 نفر است که از این تعداد حدود 15456 نفر در مقطع ابتدایی در مدارس عادی تحصیل می کنند.از میان آنها 7660 نفر پسر و 7796 نفر دختر هستند [7] .
مدارس ابتدایی عادی که مدارس مورد مطالعه در تحقیق حاضرند دارای تراکم 75/22 نفر در کلاس در مدارس پسرانه و 67/30 نفر در کلاس در مدارس دخترانه است.
از قدمت آموزشگاهها در سطح منطقه بین 2 تا 79 سال می گذرد که بیشترین تعداد و 25 درصد آموزشگاههای ساخته شده در دهه 1300 است [7] .این امر بیانگر قدمت ساختمانهای آموزشی در منطقه مورد مطالعه است.تعداد باسوادان بالای شش سال در منطقه مورد مطالعه 217934 نفر است که 82/95 درصد جمعیت بالای شش سال را تشکیل می دهد [6] .