دانلود مقاله مردم شناسی یا انسان شناسی فرهنگی

مقدمه:

مردم شناسی یا انسان شناسی فرهنگی، خطوط تمدن و فرهنگ یا خصیصه های فرهنگی گروههای انسانی را بررسی می کند. زیر بنای واقعی مردم شناسی یا انسان شناسی اجتماعی - فرهنگی، مردم نگاری است. در حقیقت مردم نگاری ثبت و ضبط اطلاعات و جمع آوری مصالح و لوازم مادی تحقیق در محل یا در موضوع مورد مطالعه است. و منظور از آن تدوین کاملترین تابلوی ممکن از یک محل می باشد، و موضوع مورد مطالعه می تواند تمام گستره های فرهنگی تاریخی و جغرافیایی را در بری بگیرد. «دکتر عسکری خانقاه، 1373» بنابراین مردم شناسی در ارتباط با سایر علوم از جمله تاریخ، جغرافیا،اقتصاد، سیاست، جامعه شناسی و بر اساس روش استدلال استقرائی، حرکت از موضوعات به سمت کل، در صدد شناخت این گستره ها می باشد. در این تحقیق که نوعی تحلیل مردم شناسی است سعی شده است تا موضوع مورد مطالعه که شهر صائین قلعه و اماکن مذهبی تاریخی آن از جهات مختلف، جمعیتی جغرافیایی، فنون، اقتصاد، دین، زبان، عادات، آداب و رسوم و ... مورد بررسی و شناخت قرار گیرد. مردم شناسی می تواند در این بررسی یک جامعه ابتدائی یا روستایی یا جوامع صنعتی مدرن را مورد مطالعه قرار دهد. و از گرایش های مهمی که در زمره ی مهمترین تفکرات مردم شناختی هستند یعنی تکامل گرایی، که در جستجوی آن است که جای انسان را در بین سایر انواع حیوانات تعیین کند، که توسعه فرهنگی را منشعب از چند مرکز ایجاد و ابداع بداند و کارکرد گرایی که همه وقتش را بر روابط کارکردی بین ویژگیهای فرهنگی مختلف درنهادهای اجتماعی متمرکز نموده و ساخت گرایی و ... استفاده نماید. «پیشین»

طرح مسئله

یکی از مشخصه های ادیان، ادیان چه ابتدائی و یا ادیان الهی، مسأله تقدس است. در هر دینی جاذبه های قدسی وجود دارد و مردمان آن جوامع نسبت به آن موارد و مکانهای مقدس احترام و ارزش معنوی قائل هستند، و اعمال خاصی را برای آن مکانها در نظر گرفته اند و با دقت سعی در انجام آن اعمال در آن اماکن می باشند. مردم دیندار در هر آئینی برای بازدید و زیارت و انجام اعمال مربوط به آن در زمان مناسبی به آنجا مراجعه و به وظایفی که مطابق با آداب و رسوم آئینشان آئینشان است عمل می کنند. در کشور ما نیز که مردم پیرو دین اسلام و مذهب تشیع هستند، مکانهای مقدسی بسیاری در نقاط مختلف کشور بصورت، قدمگاه، مزارمطهر، اقامتگاه، از امامان و اولاد آنها پراکنده شده است. وبه مردم سالانه بصورت انبوه حتی با طی مسافتهای طولانی خود را به این اماکن می رسانند. به آنها متوسل می شوند، زیارت می کنند و نذر قربانی به جای می آورند. در جامعه مورد مطالعه ما یعنی صائین قلعه که یکی از شهرهای استان زنجان با قدمت بسیار می باشد و با وجود چنین امکن مقدسی بصورت امامزاده، ما شاهد حضور گسترده مردم بری عرض ارادت، دعا، نیایش، توسل ، هستیم که در این تحقیق سی در شناخت این گرایش ها تجزیه و تحلیل مربوط به آن می باشیم.

1- موضوع تحقیق:

تحلیل مردم شناسی اماکن مذهبی تاریخی شهر صائین قلعه.

2-هدف تحقیق:

شناخت اماکن مذهبی و تاریخی صائین قلعه و معرفی گذشته تاریخی  تحولاتی که در این شهر و اماکن مقدس و مذهبی آن روی داده، آشنا کردن مردم با خصوصیات جغرافیایی، اقلیمی، اقتصادی، منطقه، شناخت امکانات بالقوه مادی و معنوی و وادار نمودن افراد، برای تحقق بخشیدن و بالفعل کردن آنها، شناخت تأثیرات  و کارکردهای مختلف ، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، روانی اماکن مذهبی و امام زاده ها و علل گرایش مردم به زیارت و احترام این اماکن، و همچنین شناخت آداب و رسوم مختلف، در مورد زیارت، نذر، قربانی، میهمانی، مراسم جشم، شادی، تفریح، عزاداری....که در این اماکن توسط زائرین صورت می گیرد.

3- انگیزه تحقیق:

با نظر به این که در کشور ما با توجه به دین و آیین و مذهب مردم، گرایش و کشش زیادی به مسئله مقدس بودن اماکن مذهبی و زیارت آن اماکن وجود دارد. و این گرایش و احترام در جامعه مورد تحقیق ما بصورت گسترده مشاهده می شود سعی در پژوهش و تحلیل این مسأله بر آمده ایم.

4- ضرورت تحقیق:

زندگی اجتماعی مردم از طریق تعاملات اجتماعی میان افراد گسترده می شود. تعامل اجتماعی یعنی تمایل افراد به برقراری رابطه با یکدیگر، که از فطرت انسانس آنها ناشی می شود، و باعث وحدت و گسترش روابط اجتماعی و همبستگی میان اعضاء جامعه می گردد. واسطه تعامل میان افراد معانی هستند و معانی شامل رفتارهای مختلف فرهنگی ، مذهبی و دینی، اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی می باشند. فرهنگ دینی و رفتارها و مراسم مذهبی، بخشی از زندگی اجتماعی مردم می باشند.

و در تعاملات اجتماعی، بعنوان واسطه باعث گسترش روابط افراد می شود. دعا، نیایش، نماز، زیارت، عزاداری بصورت دسته جمعی انجام می گیرد. و ما همواره در اماکن مذهبی، مانند مساجد، امام زاده ها، مرقد امامان، این اعمال را مشاهده می کنیم. در اماکن مقدس و مذهبی جامعه مورد تحقیق، یعنی امام زاده ها، زائرین زیادی برای زیارت، دعا، نیایش، انجام نذر، قربانی، تفریح، عزاداری حضور پیدا می کنند، و در مواردی شاهد کرامات، و معجزات در این اماکن هستیم. لذا شناخت این اعمال و رفتارها و معجزات و کرامات امام زاده ها که از عناصر فرهنگ دینی و اجتماعی هستند، و معرفی آنها به مردم و ارتقاء فرهنگ زیارت، ضرورت پژوهش را بیشتر نمایان میکند. و از طرف دیگر چون تاکنون تحقیقی جامع از خصوصیات و ویژگی های، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، شهر صائین قلعه و اماکن مذهبی آن صورت نگرفته است، ضرورت دیگری را برای این تحقیق ایجاد می کند.

5- روش تحقیق:

روش میدانی - مشاهده مشارکت آمیز، مصاحبه، و مطالعه ی اسناد و منابع از دیدگاه مکتب کارکرد گرایی است ] چرا که در این مکتب جامعه به صورت کلی در نظر گرفته می شود، که از اجزائی تشکیل شده و هر جزء در ارتباط با هم در جهت بقای کل نظام، کارکردی را بر عهده دارند. در این مکتب در تعریف فونکسیون آمده برآورده شدن یک نیاز بوسیله یک عمل دکتر مهرداد نوابخش 1382[  بطوریکه نیازهای روحی و روانی انسان از طریق عمل عبادت، قرائت قرآن- یاد خدا-زیارت ائمه، تذر، قربانی و غیره ارضاء می شود.

6- جامعه آماری: جامعه آماری در این تحقیق عبارتند از: کلیه افرادی که برای زیارت و انجام اعمال خاص به این اماکن مقدس، یعنی امام زاده یعقوب(ع) امام زاده یحیی(ع) امام زاده قاسم و سارا(ع) مراجعه می کنند.

7- روش نمونه گیری: از روش نمونه گیری تصادفی ساده یا اتفاقی با در نظر گرفتن سن و جنس میزان تحصیلات افراد مراجعه کننده به امام زاده ها و اماکن مقدس استفاده شده است.

8- حجم نمونه: حجم نمونه 60 نفر است، که در سطح منطقه از 60 نفر به صورت تصادفی ساده یا اتفاقی اطلاعات مورد نظر کسب شده است.

9- شیوه های جمع آوری اطلاعات: شیوه های جمع آوری اطلاعات در این تحقیق عبارتند از 1-مصابحه2- مشاهده مشارکتی 3- عکسبرداری4-مطالعه اسناد و منابع

10- مشکلات تحقیق: مشکلات مادی تحقیق در انجام آن دشواریهائی را ایجاد می کند، عدم وجود افراد آگاه و مطلع در زمینه موضوع تحقیق در جامعه که بتوانند اطلاعات دقیق و جامعی در زمینه های تحقیقی ارائه دهند.

- فرضیات تحقیق:

1- آیا علت توجه و گرایش مردم به این اماکن (امام زاده ها) به خاطر انتساب آنها به ائمه و امامان معصوم (ع) و علاقه به آنهاست؟

2- آیاعلت گرایش مردم به اماکن مقدس و مذهبی و انجام اعمال و آداب رسوم مختلف، برای رفع مشکلات مادی و روحی و روانی می باشد؟

3- آیا معجزات و کرامات این امام زاده ها بیشتر باعث جلب توجه مردم و زیارت این اماکن می گردد؟

4- آیا مردم بیشتر برای گذارندن اوقات فراغت، و تفریح به این اماکن توجه دارند؟

5- آیا برای دست یافتن به موقعیت برتر، سیاسی، اجتماعی، شهرستان در منطقه به این اماکن توجه می گردد؟

6- آیا برای رسیدن به آرامش روحی و روانی، مردم به اماکن مقدس و امام زاده ها روی می آورند؟

7- آیا مردم بر اساس عرف و عادت، و رسم محلی به زیارت این اماکن می روند؟

8- آیا امام زاده ها و تقدس آنها نزد مردم ایران، جانشین برای پیران و موبدان اعصار پیش بوده است؟

چون این تحقیق از دیدگاه مکتب کارکرد گرائی صورت گرفته است، بایستی الگو و مدل کارکردی مورد توجه قرار گیرد، بنابراین ارائه الگو و مدل در این تحقیق بر اساس فونکسیون و کارکرد صورت خواهد گرفت،] برای فهم کارکرد و فونکسیون مستقیم ترین راه این است که اثر و نتیجه هر پدیده را به صورت معلول ببنیم. [ « غلام عباس توسلی 1370-ص 216»

بطور مثال در این تحقیق، زیارت اماکن مقدس و امام زاده ها چه اثر و فایده ای را دارد؟

در جواب گفته می شود که کارکرد زیارت طبق تحقیق، باعث آرامش روحی و روانی افراد، انجام آداب رسوم مختلف، ارج و احترام بیشتر به این اماکن، ایجاد انواع روابط و تشریفات مختلف در افراد می شود. که نتیجه آن شامل توجه بیشتر مردم و حتی مسئولین به این اماکن تلاش جامعه خواهد شد. لذا مسأله زیارت در این اماکن تأثیر زیادی در کل نظام اعتقادی افراد دارد و هر بخش در بخشهای دیگر تأثیر می گذارد. ] در واقع کار یک نهاد در کارکل جامعه تأثیر مستقیم دارد. [ «پیشین»

1- نظام اجتماعی کل

نظام فرهنگی

نظام دینی

نظام اقتصادی

نظام سیاسی

2-نظام دینی

اعتقاد به خدا

اعتقاد به پیامبر

آداب رسوم دینی

نماز

روزه

زیارت

حج

زکات

3- آداب رسوم دینی

4-زیارت

زیارت خانه خدا

زیارت ائمه

زیارت بقعه ها و امام زاده ها

زیارت امام زاده یحی (ع)

زیارت امام زاده یعقوب(ع)

5- زیارت امام زاده ها

در جامعه مورد تحقیق

زیارت امام زاده  قاسم و سارا

تعریف مفاهیم و متغیرهای مورد مطالعه:

گرایش: به معنی میل و خواهش و رغبت.« دهخدا، علی اکبر 1377»

به هر جا گرایش کند جان تو     بود نور ظلمت به فرمان تو «خاقانی»

انسان موجودی است، دارای دو بعد، یک بعد مادی و دیگر بعد معنوی. در بعد مادی به زندگی راحت، غذای کافی، تفریح، میل جنسی، داشتن مسکن و لباس خوب، ماشین و وسیله نقلیه، پول زیاد و کافی، ثروت،.... رغبت و گرایش دارد. و در بعد معنوی به عبادت، راز ونیاز با خدا، تحصیل، زیارت، مقام و موقعیت،  میل و رغبت نشان می دهد. وسعی می کند در همه این ابعاد، مادی و معنوی، آن میل و خواهش درونی خود را از طریق وصول به آنها تأمین و اقناع سازد.

کشش: جذبه، حذب، جلب، جاذبه، (دهخدا، علی اکبر. 1377)

طبایع جز کشش کاری ندارد حکیمان این کشش را عشق خوانند (خاقانی)  چه چیزی برای انسان جذاب است، انسان چه چیزی را دوست دارد، چه چیزی برای انسان لذت بخش است، چه چیزی به انسان آرامش روحی و روانی می دهد، چه چیزی نیازهای مادی انسان را برطرف می سازد. و سوالات متعدد دیگر... در نتیجه هر چیزی که بتواند، نیازهای مختلف انسان در بعد مادی و معنوی را بنحوا حسن برآورده سازد انسان بطور طبیعی و عزیزی و حتی عقلی به سمت آن کشش پیدا می کند. و جلب توجه می نماید و دارای جاذبه و نیروی جذب پیدا می کند. بطور مثال اگر انسان با انجام نذر نسبت به یک محل مقدس و مذهبی حاجاتش برآورده شود، آن محل برای او جالب، جذاب، بوده و یک کشش درونی در رفتن به آن محل در او ایجاد خواهد شد. و یا دیگر آدمی برای گذارندن اوقات فراغت به محلی مانند پارک، سینما، طبیعت، کوه... برود و برای او لذت بخش باشد، به آن محل جلب می شود و کشش پیدا می کند.

امام زاده: فرزند یا نواده یکی از امامان دوازده گانه، یا شخصی که بلافلاصله یا بوسایط کم از نسل امام باشد. (دهخدا، علی اکبر، 1377)

در گوشه و کنار ایران اسلامی ما نزدیک به 3400 بقعه و مقبره متبرکه منسوب به امام زاده ها وجود دارد، که سابقه برخی از آنها به بیش از هزار سال می رسد، بعضی از آنها رونق یافته و بعضی نیز بر اثر بی توجهی حاکمان وقت تخریب شده است. طبق قرائن و شواهد بدست آمده، اکثر این امام زاده ها منسوب به امام حسن(ع) حضرت سجاد(ع) امام محمد باقر(ع) امام جعفر صادق (ع) امام موسی بن جعفر(ع) امام رضا(ع) امام جواد(ع) و تعدادی نیز منسوب به حضرت عباس (ع) هستند (اعظم ، وحید، 1373)

بطور مثال امام زاده یعقوب و امام زاده یحیی (ع) که در جامعه مورد تحقیق یعنی شهر صائین قلعه، مدفون می باشند از اولاد حضرت امام موسی بن جعفر (ع) می باشند و یا امام زاده حسین در قزوین فرزند امام رضا(ع) می باشد. یا امام زاده عبدالله را فرزند امام زاده یعقوب (ع) می دانند.

ضریح: خانه چوبین و مشبک و یا از مس و نقره و جز آن که برسد قبر امام یا امام زاده ای می سازند. (علی اکبر دهخدا 1377)

همانگونه که درمعنی آن آمده ضریح می تواند از نظر جنس در انواع مختلفی ساخته شود، بعضی ازآنها از چوب وبرخی و دیگر از فلزات مختلف مثل آهن، نقره، مس، طلا، ساخته می شوند. بطور مثال ضریح قبلی امام زاده یحیی(ع) از چوب چیت اشباع شده بود که در سال 957 هجری در لاهیجان ساخته شده و به آستان امام زاده یحیی تقدیم گردیده بود. یا ضریح قبلی امام زاده یعقوب (ع) از فلز آهن بود ولی در حال حاضر از جنس، نقره، روی، مس می باشد. که در سال 1383 به این آستان اهداء گردیده است.

] ضریح امام رضا (ع) در مشهد از جنس نقره و طلا می باشد که گرانترین و باشگوه ترین ضریح در ایران است. [« اعظم وحید- 1373»

حرم: گرداگرد خانه، گرداگرد کعبه. « دهخدا، علی اکبر، 1377»

ای بادیه هجران تا عشق حرم باشد     عشاق نیاندیشیند از خار مغیلانت(سعدی)

گر در طلبت ما را رنجی برسد شاید   چون عشق حرم باشد سهل است بیابانها(سعدی)

اطراف و پیرامون یک محل مقدس. که مرکز نزول وحی، عبادت، نیایش، توجه و راز و نیاز به خداوند متعال می باشد و موجودات در امنیت جانی و مالی هستند و مورد احترام و حرمت ، انسانها و ملائک و فرشتگان الهی قرار دارد، مانند بیت الله الحرام، مسجد النبی، مرقد امامان شیعه، کربلای معلی، نجف اشرف، مشهد مقدس،.... مسجدالحرام در شهر مکه حرم امن الهی است و در آن انسانها و موجودات از هر لحاظ در امان و از اذیت و آزار و تعرض..... مصون می باشند.

- نذر

فرهنگ دهخدا نذر را چنین تعریف می کند:

1- آنچه واجب گردانی برخود یا آنچه واجب کنند بشرط چیزی.

2- آنچه کسی بر خود واجب گرداند. مثلاً آنکه بگوید اگر از مرض خود شفا یابم ده تومان در راه خدا می دهم.

3- آنچه کسی بر خود واجب گرداند، از قبیل روزه و صدقه و طعام برای فاتحه روح بزرگان زندگی انسان در ادوار مختلف همیشه با ترس می زیسته است. و برای مقابله با این ترس متوسل به کارهای مختلفی می شد. که یکی از این اعمال انجام نذرهای مختلف بود. انسان در ارتباط با رابطه خویش با خدا و برای مقابله با مشکلات خود با توجه سطح فکر و فرهنگ و نیاز خویش نذرهای گوناگونی را بعمل می آورد. مثلاً تذر می کرد اگر فلان مشکلم حل شود. یا شفا یابم. در راه خدا احسان می کنم. یا سفره مذکور را خواهم انداخت یا نماز و روزه خواهم گرفت، یا قربانی وروضه، برگزار می کنم، یا با پای پیاده به زیارت ائمه(ع) می روم.

قربانی:

در اصطلاح کلی در علم ادیان قربانی گرفتن زندگی موجودات زند است، اعم از انسان، حیوان، یا نبات، از راه کشتن، یا سوزاندن، دفن کردن یا خوردن به منظور تقرب به خدایان و جلب نظر آنان « اعظم زاده، رضا،1384»

لفظ قربانی در عربی که مأخوذ از ریشه قرب به معنی نزدیکی است، می رساند که در همه قربانی ها نزدیکی جستن به خدایان یا قوای طبیعی مورد نظر بوده است.

قصد از قربانی یا تقرب به خدایان گاه  این بوده است که از راه قربانی و تقدیس شی قربانی شد، از نیروی خدایی بهره ور شود.انسان در نتیجه خوردن آن این قدرت خدایی را به جسم انتقال دهد. وگاه این بوده است که ضعف بشری را برطرف سازد و بسیاری از اقوام شی ی را که بدین منظور قربانی می کردند، دست نمی زدند و آنرا به دور می انداختند.

وقف:

اگر بخواهیم واژهای وقف را به فارسی برگردانیم ایستادن و پایندگی خواهد شد. در لغت نامه دهخدا وقف عبارت از ایستادن وقف کردن بر مساکین و چیزی را برای خدا.

در اصطلاح فقهی: نگهداشت و حبس کردن عین ملکی است بر ملک واقف (نه ملک خدا) و مصرفت کردن منفعت آن در راه خدا.

به طور کلی وقف عبارت از: نگه داشتن سرمایه، خانه، روستا، آبادی، یا زمینی را برای همیشه بدون اختیار فروش، و جابجایی و از میان بردن آن و سپس بهره رساندن از سود آن به مردم نیازمند و درمانده و گاه گروهی ویژه از دانشمندان و دانش اندوزان، یا به کاربردن آن در مورد های خاص دیگر، برابر دستور و خواست وقف کننده که در اصطلاح فقهی و اداری به آن : عمل به جعل واقف گویند و متولی ها یا نایب التولیه ها و ....مسئول انجام آن می باشند.« فردوسی زاده اسماعیل 1384»

دعا:

در فرهنگ فارسی عمید دعا عبارتست از درخواست، نیایش، درخواست از خداوند وکلماتی که در اوقات مختلف در مقام استغاثه از خداوند و طلب آمرزش یا درخواست خیر و برکت و برآورده شدن حاجت بخوانند.

خداوند در قرآن کریم می فرماید: ادعونی استجب لکم. بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را. دعا، حاجت خواستن، استغاثه به خدا، استدعای برکت، تضرع و درخواست از درگاه خدا، درخواست حاجت از خداوند برای خود یادگیری. ( علی اکبر دهخدا 1377)

هر آینه چو دعا در صلاح خلق بود     اجابتش را امید باشد از یزدان  (فرخی)

دلاسلوک چنان کن که گر بلغزد پای     فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد (حافظ)

دعا انواع مختلف دارد: