مالیات بر ارزش افزوده
چکیده
همه دولتها برای تأمین هزینه‌های خود از منابع مختلف، درآمد ایجاد میکنند که دیرین ترین مورد آن به "مالیات ستانی" اختصاص دارد.
در طول تاریخ حیات اقتصادی دولتها، منابع درآمدی به تدریج افزایش یافته است و امروزه بخشی از درآمدهای دولت در کشور ما از طریق استقراض از بانک مرکزی، فروش نفت خام و فروش خدمات مختلف مانند خدمات پستی، حمل و نقل و انحصارهای دولتی و در حال حاضر درآمدهای ناشی از واگذاری شرکتهای دولتی است. اما به اجماع اقتصاددانان و متخصصان مالیه عمومی ؛ "مالیات ستانی" رکن پایدار درآمدی برای تأمین هزینه دولتهاست و دولتهای عقلگرا تلاش میکنند سایر منابع درآمدی را به سرمایهگذاری تبدیل کنند و به نسلهای آتی هدیه دهند.
در ایران هم دولت تلاش میکند با اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده؛ نظام مالیاتستانی و سیاستهای مالیاتی خود را بهینه کند.
در این نوشتار ضمن ارائه تعریف از مالیات و نظام مالیاتی کشور، اهداف و برنامههای قانون مالیات بر ارزش افزوده ، مزایا ، موانع و معایب اجرایی آن همراه با دلایل تعویق و همچنین رویکردهای اطلاع
رسانی و رسانه ای به این موضوع بررسی می شود.
مقدمه
در عصر حاضر یکى از پایههاى استوار کشوردارى ترقى و پیشرفت و ارائه خدمات به مردم و در نتیجه دریافت مالیات است.
دریافت مالیات از جامعه در کشورهاى جهان امرى طبیعى و براساس سیاست مالى است و در برخى از کشورهاى صنعتى جهان90 تا 98 درصد بودجه عمومى از طریق مالیات ها تامین مى شود و مردم نیز هیچگونه واکنش منفى در برابر آن بروز نمىدهند.
روند تحول و توسعه نظام مالیات ستانی در ایران به "قانون مالیات بر ارزش افزوده" منجر شده که در برنامههای سوم و چهارم توسعه در خصوص لزوم اجرای طرح مالیات بر ارزش افزوده مورد تاکید و توصیه قرار گرفته است.
استقرار نظام مدرن مالیات بر مصرف (مالیات بر ارزش افزوده) و اصلاح ساختار مالیاتی کشور از زیربخشهای مهم طرح بزرگ تحول اقتصادی است که ابتدا قرار بود از مهر امسال با اجرای " قانون مالیات بر ارزش افزوده" کلید بخورد اما احتمالاً تا مهر سال آینده به تعویق می افتد.
اما تبیین ابعاد و آثار و مزیت های آن و همچنین موانع و معایب اجرایی کنونی قانون مالیات بر ارزش افزوده برای عبور موثر از دوره گذر یکساله ضروری است.
مالیات برارزش افزوده، شکل اصلی مالیات بر مصرف است که مزیت و برتری رو به رشد را برای یک مالیات با پایه گسترده در جهان نشان میدهد و همچنان منبع مهمی از درآمد برای تعداد زیادی از دولتها به شما میرود. با توجه به اینکه عمده کشورهای جهان از نظام مالیات بر مصرف و ارزش افزوده استفاده میکنند؛ تلاش ایران برای اجرایی کردن این نظام مالیاتی در چارچوب تلاشهای جهانیسازی تجارت، بازرگانی و اقتصاد هم مطلوب ارزیابی میشود.
طرح تحول نیز موضوعی 7 ضلعی است که اجرای برخی ضلع های آن، راحت تر و دستاوردهای آن هم بیشتر است. یکی از این موارد "پردستاورد" به اصلاح نظام مالیاتی کشور اختصاص دارد و برجستهترین ویژگی آن نیز مالیات بر ازرش افزوده است.
قانون مالیات بر ارزش افزوده اگر با هوشمندی و بسترسازی کامل اجرا شود، میتواند هزینه تمام شده طرح بزرگ تحول اقتصادی را کاهش دهد و از طرف دیگر کاربریهای اقتصادی، اجتماعی و توسعهای نظام مالیاتی را به شدت افزایش خواهد داد. این مهم زمانی تحقق مییابد که نظام مالیاتی کشور دارای قدرت بازدارندگی در مقابل فرار مالیاتی و صاحب پایههای گسترده مالیاتی با رویکرد عدالت مالیاتی در سراسر اقتصاد کشور باشد.
در این نوشتار با اشاره به ضرورتهای تاریخی اصلاح ساختار و نظام مالیاتی کشور، قانون مالیات بر ازرش افزوده که تلاش بهینه دولت در سالهای اخیر است ، به طور ویژه بررسی خواهد شد.
در این نوشتار ضمن ارائه تاریخچه ، تعریف مالیات و نظام مالیاتی کشور، اهداف و برنامههای قانون مالیات بر ارزش افزوده ، مزایا ، موانع و معایب اجرایی آن همراه با دلایل تعویق و همچنین رویکردهای اطلاع رسانی و رسانه ای به این موضوع بررسی می شود.
تاریخچه
مالیات، ریشه تاریخى طولانى و عمیقى دارد و عمر آن با پیدایش نخستین حکومت‌ها و سازمان‌هاى مدیریت اجتماعى همراه است. تنها نوع و مقدار مالیات و نحوه وصول آن متفاوت بوده است و اصل آن هیچگاه متروک نمىشده است.
در برخى از کشورهاى جهان باستان از قبیل کلده و آشور در (بین النهرین) (آتن)در فرنگ وصول مالیات از مردم تابع قوانین مدون بوده اما در بسیارى از نقاط جهان مسئله مالیات از نظر چگونگى وصول و اندازه آن تابع اراده دولت مرکزى و یا پادشاه بوده است که در برابر دریافت مقدارى پول و یا کالا در سال حکومت و فرماندارى مناطق گوناگون را به افراد واگذار مىکرده است.
حاکم منطقه نیز که به یک طایفه و قبیله بلوک و منطقه و یا شهر و ایالتى منصوب مى شد آن اندازه از پول و کالا جهت دولت مرکز با افزودن مبالغ هنگفتى براى اداره امور منطقه وخود و ذخیره شخصى به طور سرانه و یا خانوارى از مردمان زیر سلطه خود وصول مىکرد.
سابقه و قدمت ایجاد دفتر و سازمان مربوط به اخذ مالیات در ایران به زمان هخامنشیان بازمیگردد و فرایند اخذ مالیات در زمان ساسانیان کاملتر و به سه بخش اراضی، سرشماری و سرانه محدود میشد.
در زمان صفویه، درآمد گمرکی و عوارض تجارت خارجی نیز به مالیات ایرانیان اضافه شد.
امیرکبیر برای حفظ و صرف مالیات که در زمان قاجاریه برای مسافرتها و خوشگذارنیهای شاهان قاجار صرف میشد زحمات بسیاری کشید.
نخستین قانون جامع مالیات بر درآمد در ایران هم در سال 1309 به تصویب رسید.پس از تغییر و اصلاحات، قانون مالیاتی دیگری در سال 1345 تصویب شد.
لایحه مالیات بر ارزش افزوده با توجه به 6 ماده در شرایط ویژه جنگ و اجرای سیاستهای تثبیت قیمت در سال 66 به درخواست دولت از دستور کار مجلس خارج شد.
در سال 1370 اجرای نظام مالیات برارزش افزوده (نوعی مالیات بر فروش چند مرحلهای که به کالا وخدمات تعلق دارد) برای اصلاح نظام مالیاتی در دستورکار وزارت امور اقتصادی قرار گرفت.
قرار بود اجرای این قانون پس از تصویب و تأیید نهایی، از پاییز امسال آغاز شود که به دلیل موانع و مشکلات اجرایی و کمبود اطلاع رسانی ، تعلیق شده است.
مفهوم مالیات
واژه مالیات از "مال" گرفته شده است و در معانى (اجرو پاداش) (زکات مال) (سرپرستى و چراندن گلههاى گوسفند) (در جریمهاى که حکومت به علت ارتکاب جرائم ویژه از مرتکبین مىگیرد) (باج) (خراج) و بالاخره مالى که دولتها به طور سالانه از شهروندان خود مىگیرند؛ به کار میرود. اما در اصطلاح اقتصاددانان جدید مالیات این گونه تعریف شده است: «مالیات مقدار پول و یا مالى است که شهروندان یک کشور طبق قانون به دولت خود مى پردازند تا در جهت اداره امور کشور تامین کالاها و خدمات عمومى و ضرورى تضمین امنیت و دفاع همگانى و عمران و آبادانى توسط دولت مورد بهره بردارى قرار بگیرد».
پایه مالیاتی و انواع مالیات
مبنای مالیات (پایه مالیاتی) : مبنای مالیات عامل متغیر یا هر مفهوم دیگری همچون درآمد یا داراییاست که طبق قانون بر آن، مالیات وضع میشود.
نرخ مالیات: درصدی از مبنای مالیات یا پایه‌ی مالیاتی است که مبنای محاسبات مالیات مورد نظر قرار می‌گیرد، به عبارت دیگر نرخ مالیات در هر مبنا اندازه‌اخذ مالیات را با توجه به قوانین و آیین‌نامه‌های مالیاتی دولتها درمبنای مورد نظر نشان میدهد.
انواع محاسبه نرخ مالیات به این شرح است:
نرخ مالیات تناسبی: نرخی که بدون توجه به تغییرات مبنای مالیات، همیشه ثابت است.
نرخ مالیات تصاعدی: برعکس نرخ تناسبی با افزایش مالیات مقدارش افزایش مییابد که لزوماً متناسب با افزایش مبنای مالیات نیست.
نرخ مالیات تنازلی: هرچه مبنای مالیات وسیع‌تر میشود، ازنرخ مالیات کاسته میشود.
مبلغ مالیات: مبلغی که برمبناهای مختلف تعلق می‌گیرد و از مؤدیان وصول میشود.
هرگونه افزایش درآمدهای مالیاتی با 3روش - افزایش نرخ مالیاتهای موجود و جاری- افزایش مبنای مالیاتهای موجود و جاری ازطریق حذف‌معافیت‌ها و بخشودگی‌ها و برقراری مالیات جدید امکان پذیر است.
انواع مالیات
مالیات بر درآمد شخصی؛ این مالیات ممکن است برانواع درآمد شخص یا برمجموع درآمد وی وضع شود. همه عواید شخص از منابع مختلف درآمد روی هم محاسبه میشود و معمولاً پس از کسر بخشودگی‌های مقرر درقانون با "نرخ‌های تصاعدی" مشمول مالیات قرار می‌گیرد.
2- مالیات بر درآمد شرکت‌ها؛ از مجموع عواید شرکت، مخارج و هزینه‌های مختلف کسر می‌گردد و درآمد ویژه باقی می‌ماند که به نرخ‌های تصاعدی مشمول مالیات قرارمی‌گیرد.
3- مالیات بر دارایی؛ مالیات بر دارایی به انواع مختلفی مانند مالیات بر ارزش اراضی، مالیات بر ارث و نقل و انتقلات بلاعوض و مالیات نقل و انتقالات قطعی تقسیم می شود.
4- مالیات بر مصرف و فروش؛ مالیات برمصرف که نوعی مالیات غیر مستقیم است، روی قیمت کالاهای مورد مصرف عمومی کشیده میشود و از تولید کننده کالاها و خدمات مزبور وصول میشود. مالیات برمصرف جزئی از قیمت کالا را تشکیل میدهد به نحوی که معمولاً مصرف کننده نمی‌تواند تشخیص دهد چه مقدار از قیمت کالا بابت مالیاتی است که تولید کننده و یا فروشنده به دولت می‌پردازد.
مالیات برمصرف اغلب به کالاها و خدماتی تعلق می‌گیرد که درمقابل تغییرات قیمت حساسیت کمی دارند و به همین جهت این نوع مالیات یکی از منابع مهم درآمد دولت را تشکیل میدهد. کالاها و خدماتی که دراغلب کشورها مشمول مالیات برمصرف قرارمی‌گیرند عبارتند از: دخانیات، بنزین، قند و1 شکر و بعضی دیگر از کالاهای تجملاتی.
مالیات برفروش به کالاهایی تعلق می‌گیرد که درمرحله خرده‌فروشی به دست مصرف کننده می‌رسد. در این نوع مالیات فروشگاه‌ها موظف هستند که مبلغ مالیات را مجزا از قیمت کالا حساب کنند و در یک رقم جداگانه به نحوی که مصرف‌کننده از مبلغ اطلاع حاصل کند، دریافت دارند.
5- مالیات بر ارزش افزوده (vat): به‌طورخلاصه مالیات بر ارزش افزوده نوعی مالیات غیرمستقیم عام بر عموم کالاها و خدمات (مگر موارد معاف) است که به‌صورت چند مرحلهای از اضافه ارزش کالاهای تولید شده (ارزشی که درهرمرحله به ارزش کالا افزوده میشود) یا خدمات ارائه شده در مراحل مختلف تولید و توزیع اخذ میشود.
مالیات برارزش افزوده ؛ مالیاتی است که در طول فرآیند تولید و خدمات از محل تولید تا فروش کالا به مشتری نهایی، مرحله‌به مرحله گرفته میشود. نکته مهم آن‌که چون جمع ارزش افزوده‌های بنگاه‌های اقتصادی در یک کشور برابر تولید ملی همان کشور است (معاملات واسطه‌ای - کل معاملات - ارزش افزوده) بنابراین مالیات برارزش افزوده برابر مالیات بر تولید ناخالص ملی است.
پایه مالیات برارزش افزوده، تولید ناخالص ملی است. اکثریت بالایی از کشورهای پذیرنده مالیات بر ارزش افزوده، این مالیات را تا حد زیادی جایگزین مالیاتهای دیگر بخصوص مالیاتهای بر مصرف و فروش ساخته‌اند. باید توجه داشت که به علت گستردگی پایه مالیاتی در این نوع مالیات می‌توان نرخ مالیاتی را در سطح پایین برقرار کرد. مالیات برارزش افزوده میتواند تا حد زیادی جایگزین مالیاتهای دیگر شود، همچنین امکان دارد این مالیات بخشی از فعالیت های اقتصادی را که تحت پوشش قراردادن آن‌ها با استفاده از سایر روشها مثل مالیات برفروش دشوار است پوشش دهد.