1- گودبرداری و سازه های نگهبان
در بسیاری از پروژه های ساختمانی لازم است که زمین به صورتی خاک برداری شود که جداره های آن قائم یا نزدیک به قائم باشد. این کار ممکن است به منظور احداث زیر زمین، کانال، منبع آب و ... صورت گیرد. فشار جانبی وارد بر این جداره ها ناشی از رانش خاک بر اثر وزن خود آن و نیز سربار های(surcharge ) احتمالی روی خاک کنار گود می باشد. این سربارها می توانند شامل خاک بالاتر از تراز افقی لبه ی گود، ساختمان مجاور، بارهای ناشی از بهره برداری از معابر مجاور و ... باشند. به منظور جلوگیری از ریزش ترانشه و تبعات منفی احتمالی ناشی از این خاک برداری، سازه های موقتی را برای مهار ترانشه اجرا می کنند که به آن سازه های نگهبانretaining structures support systems می گویند .
اهداف اصلی ایمن سازی جداره های گود با استفاده از سازه های نگهبان عبارتند از:حفظ جان انسانهای خارج و داخل گود، حفظ اموال خارج و داخل گود و نیز فراهم آوردن شرایط امن و مطمئن برای اجرای کار .
موضوع گودبرداری و طراحی و اجرای سازه های نگهبان در مهندسی عمران دارای گستره وسیعی است و نیاز به بررسی ها و مطالعات و ملاحظات ژئوتکنیکی، سازه ای، مواد و مصالح، تکنولوژیکی و اجرایی، اقتصادی و اجتماعی دارد. در نتیجه می توان گفت که انتخاب روش مناسب بستگی به جمیع شرایط تأثیرگذار دارد و می تواند در شرایط مختلف به صورت های گوناگونی باشد. از سوی دیگر تئوری ها و روش های اجرایی گودبرداری و سازه های نگهبان، هم مبتنی بر اصول تئوریک و هم متأثر از ملاحظات اجرایی و تجربی به صورت همزمان است .
پایدارسازی جداره های گودبرداری به صورتها و روشهای مختلفی صورت می گیرد که از جمله آنها به روشهای زیر اشاره نمود:
1- مهار سازی (anchorage )
2- دوخت به پشت (tie back )
3- دیواره دیافراگمی (diaphragm wall )
4- مهار متقابل (reciprocal support )
5- اجرای شمع (piling )
6- سپر کوبی (sheet piling )
7- اجرای خرپا (truss construction )
2- انواع روشهای پایدارسازی گود
2-1- روش مهار سازی
در این روش برای مهار حرکت و رانش خاک با استفاده از تمهیداتی خاص از خود خاک های دیواره کمک گرفته می شود. ابتدا در حاشیه زمینی که قرار است گودبرداری شود، در فواصل معین چاههایی حفر می کنیم. عمق این چاهها برابر با عمق گود به اضافه ی مقداری اضافه برای شمع بتنی انتهای تحتانی این چاهها است .
پس از حفر چاهها در درون آنها پروفیل فولادی را قرار می دهیم. به منظور تأمین گیرداری و مهاری کافی برای این پروفیل ها، انتهای پروفیل ها را به میزان 25/0 تا 35/0 عمق گود، پایین تر از رقوم کف گود در درون بخش شمع ادامه می دهیم و در انتهای پروفیل ها نیز شاخکهایی را در نظر می گیریم .
سپس شمع انتهای تحتانی را که قبلاً آرماتوربندی آن را اجرا کرده و کار گذاشته ایم، بتن ریزی می کنیم. بدین ترتیب پروفیل های فولادی مزبور در شمع مهار می شوند و پروفیلهای فولادی همراه با شمع نیز در خاک مهار می گردند. پس از اجرای مراحل فوق، عملیات گودبرداری را به صورت مرحله به مرحله اجرا می کنیم. در هر مرحله پس از برداشتن خاک در عمق آن مرحله، برای جلوگیری از ریزش خاک با استفاده از دستگاههای حفاری ویژه در بدنه ی گود چاهکهایی افقی یا مایل به قطر حدود 10 تا 15 سانتیمتر در جداره ی گود حفر می کنیم. آنگاه درون این چاهکها میلگردهایی را کار گذاشته و سپس درون آنها بتن تزریق می کنیم. طول این چاهکها به نوع خاک و پارامترهای فیزیکی و مکانیکی آن و نیز به عمق گود بستگی دارد و مقدار آن در حدود 5 تا 10 متر است .
پس از انجام این مرحله پانلهای بتنی پیش ساخته ای را در بین پروفیلهای قائم قرار داده و آنها را از سویی به میلگردهای بیرون آمده از چاهکها به نحو مناسبی متصل می کنیم و از سویی دیگر پانلها را به پروفیلهای قائم وصل می کنیم. به جای استفاده از این پانلهای پیش ساخته می توانیم آنها را به صورت درجا اجرا کنیم. همچنین می توانیم ابتدا بر روی دیواره آرماتور بندی کرده و سپس بر روی آن بتن پاشی(Shotcrete ) کنیم .
برای اتصال پانلها به میلگردهای بیرون آمده از چاهکها می توانیم سر میلگردهای مزبور را رزوه کرده، با استفاده از صفحات سوراخ دار تکیه گاهی و مهره، آنها را با پانل درگیر کنیم .
کلیه عملیات فوق را به صورت مرحله به مرحله از بالا به پایین اجرا می کنیم. ملات یا خمیری که برای تزریق استفاده می کنیم، مخلوطی است از سیمان و آب یا سیمان و آب و ماسه که ممکن است در آن از مواد افزودنی نیز استفاده کنیم. همچنین می توانیم از مواد پلیمری و دوغاب های با پایه غیر از سیمان پرتلند و با ترکیبات خاص نیز برای تزریق استفاده کنیم. در تزریق با استفاده از سیمان پرتلند، نسبت آب به سیمان در ابتدا در حدود 5/1 است که به تدریج آن را کاهش داده و به حدود 5/0 می رسانیم. طراحی و برنامه ریزی و اجرای عملیات تزریق باید توسط متخصصان آشنا به موضوع و با استفاده از دستگاههای خاص و طبق استانداردها و ضوابط خاص صورت گیرد. همچنین باید توجه داشته باشیم که در صورتی که فشار به کار برده شده برای تزریق بیش از حد لزوم باشد، ممکن است ناپایداری ها و شکستهایی در خاک ایجاد شود .
2-1-1- مزایای روش مهار سازی
1- مشخصات مکانیکی خاک بر اثر تزریق بتن در درون چاهکها بهبود می یابد، لذا بر اثر این امر علاوه بر کمک گرفتن از خاک اطراف جداره برای مهار رانش خاک، میزان رانش خاک نیز بر اثر بهبود مشخصات مکانیکی خاک کاهش می یابد .
2- سازه نگهبان در داخل گود جاگیر نیست .
3- از خاک موجود برای مهار دیواره گود استفاده می شود .
2-1-2- معایب روش مهار سازی
1- استفاده از بدنه ی خاک مجاور دیواره گود ضروری است، لذا در مواردی که خاک مجاور گود در زیر یک ساختمان یا در حریم همسایه یا در حریم تاسیسات و معابر شهری باشد، از این روش نمی توان استفاده کرد یا استفاده از آن با محدودیت همراه است .
2- به دلیل ضرورت اجرای عملیات به صورت مرحله به مرحله، به زمان زیادی نیاز دارد. البته این امر ممکن است در پروژه های بزرگ مطرح نباشد بلکه برعکس ممکن است زمان کلی اجرا کار نیز، به ویژه با مدیریت صحیح کاهش یابد .
3- هزینه اجرای عملیات به دلیل تکنولوژی پیشرفته تر در مقایسه با روشهای ساده تر بیشتر است. ولی در پروژه های بزرگ و در احجام زیاد ممکن است این امر مطرح نباشد و برعکس هزینه کلی کار کاهش یابد .
4- به دستگاه های خاص نظیر دستگاه های لازم برای حفر چاهکها، تزریق، حمل پانلها و ... نیاز دارد .
5- به افراد با تخصص های بالاتر در رده های مختلف فنی برای اجرای عملیات مربوطه در مقایسه با روشهای ساده تر نیاز دارد .
2-2- روش دوخت به پشت
این روش مشابهت زیادی به روش مهارسازی دارد. در این روش نیز حفاری را به صورت مرحله به مرحله و از بالا به پایین گود اجرا می کنیم .
در هر مرحله به کمک دستگاههای حفاری ویژه، چاهکهای افقی یا مایل در بدنه ی دیواره ی گود حفر می کنیم. سپس درون این چاهکها کابلهای پیش تنیده قرار می دهیم و با تزریق بتن در انتهای چاهک، این کابلها را کاملاً در خاک مهار می کنیم. سپس کابلهای مزبور را به کمک جکهای ویژه ای می کشیم و انتهای بیرون آمده ی کابل را بر روی سطح جداره ی گود مهار می کنیم. آنگاه به درون چاهکهای مزبور بتن تزریق می کنیم. پس از سخت شدن بتن و کسب مقاومت کافی آن، کابلها را از جک آزاد می کنیم. این کار موجب آن می شود که نیروی پیش تنیدگی موجود در کابل خاک را فشرده سازد و در نتیجه خاک فشرده تر و متراکم تر شده و رانش ناشی از آن کاهش یابد و در عین حال که نیروی رانش خاک در جداره گود به خاکهای داخل بدنه ی دیواره منتقل شده و خاک بدنه ی انتهایی به عنوان سازه ی نگهبان عمل کرده و رانش خاک بدنه ی مجاور جداره را تحمل می کند .
عمق گودبرداری در هر مرحله بستگی به نوع خاک و فاصله ی بین چاهکها دارد و معمولاً در حدود 2 تا 3 متر است . 1-2-2 - مزایای روش دوخت به پشت
1- مشخصات مکانیکی خاک بر اثر تزریق بتن به درون چاهکها و نیز پیش تنیده شدن خاک بهبود می یابد؛ در نتیجه هم از خاک اطراف جداره برای مهار رانش خاک استفاده می شود و هم میزان رانش خاک بر اثر بهبود مشخصات مکانیکی خاک کاسته می شود .
2- سازه نگهبان در داخل گود جاگیر نیست .
3- از خاک موجود برای مهار دیواره ی گود استفاده می شود .
2-2-2- معایب روش دوخت به پشت
1- استفاده از بدنه خاک مجاور دیواره ی گود ضروری است؛ لذا در مواردی که خاک مجاور گود در زیر یک ساختمان یا در حریم همسایه یا در حریم تاسیسات و معابر شهری باشد، از این روش نمی توان استفاده کرد یا استفاده از آن با محدودیت همراه است .
2- به دلیل ضرورت اجرای عملیات به صورت مرحله به مرحله، به زمان زیادی نیاز دارد. البته ممکن است در پروژه های بزرگ این امر مطرح نباشد بلکه برعکس ممکن است زمان کلی اجرای کار نیز به ویژه با مدیریت صحیح کاهش یابد .
3- هزینه ی اجرای عملیات به دلیل تکنولوژی پیشرفته تر در مقایسه با روش های ساده تر بیشتر است. ولی در پروژه های بزرگ و در احجام زیاد ممکن است این امر مطرح نباشد و برعکس هزینه ی کلی کار کاهش یابد .
4- به دستگاه های خاص نظیر دستگاه های لازم برای حفر چاهکها، تزریق، پیش تنیدگی کابلها و ... نیاز دارد .
5- به افراد با تخصص های بالاتر در رده های مختلف فنی برای اجرای عملیات مربوطه در مقایسه با روشهای ساده تر نیاز دارد .
3-2- روش دیواره ی دیافراگمی (diaphragm wall )
در این روش ابتدا به کمک دستگاه های حفاری ویژه محل دیوار نگهبان را حفر می کنیم؛ سپس به طور همزمان محل حفر شده را با گل بنتونیت (bentonite slurry ) و سیمان پر می کنیم تا از ریزش خاک دیواره محل حفر شده جلوگیری شود. سپس قفسه ی آرماتور های دیوار نگهبان را که از قبل ساخته و آماده کرده ایم، در داخل محل حفر شده ی دیوار جا می دهیم؛ آنگاه بتن ریزی دیوار را انجام می دهیم. بتن مصرفی معمولاً از نوع بتن روان و با کارآیی زیاد است .
دیوارهای دیافراگمی به صورت پیش ساخته (precast diaphragm walls ) و پس کشیده (post –tensioned diaphragm walls ) نیز اجرا می شود .
1-3-2- مزایای روش دیواره ی دیافراگمی
1- سرعت اجرای کار بسیار زیاد است .
2- درجه ی ایمنی کار بسیار زیاد است .
3- دیوار دیافراگمی هم به عنوان سازه نگهبان گود رفتار می کند و هم در حین بهره برداری از آن به عنوان دیوار حایل استفاده می شود .
4- دیوار دیافراگمی به ویژه برای حفاری ها و گودهای با طول زیاد مناسب است .
2-3-2- معایب روش دیواره ی دیافراگمی
1- در احجام کم هزینه ی اجرای کار بسیار زیاد است ولی در احجام زیاد هزینه ی کلی کار می تواند از روشهای ساده تر کمتر تیز باشد .
2- در این روش دستگاه های حفاری مربوطه نیاز به فضای کار زیادتری دارند و در صورتی که از نظر فضای دو طرف دیواره محدودیت داشته باشیم، اجرای کار ناممکن خواهد بود و یا اینکه به سختی صورت می گیرد .
3- در این روش به دستگاه های حفاری ویژه ای نیاز است .
4- در این روش به نیروهای با تخصص بالا برای کار با دستگاه های مورد نظر و سایر موارد نیاز است .
4-2- روش مهار متقابل
این روش برای گودهای به عرض کم مناسب است. در این روش ابتدا در دو طرف گود در فواصلی معین از یکدیگر چاهکهایی را حفر می کنیم. طول این چاهکها برابر با عمق گود به اضافه ی مقداری اضافه تر حدود 25/0 تا 35/0 برابر عمق گود است. این عمق اضافه به منظور تأمین گیرداری انتهای تحتانی پروفیلهایی است که در چاهک قرار داده می شوند .
سپس در درون این چاهکها پروفیلهای فولادی یا مطابق با محاسبات و نقشه های اجرایی، قرار می دهیم. طول این پروفیل ها را معمولاً به گونه ای در نظر می گیریم که انتهای فوقانی آنها تا حدی بالاتر ازتراز بالایی گود قرار گیرند . آنگاه قسمت فوقانی هر دو پروفیل قائم متقابل مزبور را به کمک تیر ها یا خرپاهایی به یکدیگر متصل می کنیم. این کار موجب می شود که هر دو پروفیل قائم متقابل، به پایداری یکدیگر کمک کنند .
پس از آن عملیات گودبرداری را به تدریج انجام می دهیم. در صورت لزوم در نقاط دیگری از ارتفاع پروفیلهای قائم نیز سیستم مهار متقابل را اجرا می کنیم .
در صورتی که خاک خیلی ریزشی باشد باید در بین اعضای قائم از الوارهای چوبی یا اعضای مناسب دیگر استفاده کنیم .
سیستم مهار متقابل فوق الذکر باید در جهت عمود بر سیستم قابی آن یعنی در جهت طول گود نیز به صورت مناسب مهاربندی شود .
1-4-2- مزایای روش مهار متقابل
1- در گودبرداری های با عرض کم دارای مزایای بسیار زیادی است که از آن جمله سرعت زیادتر، هزینه ی کمتر و جاگیری کمتر را می توان نام برد .
2- این روش، به ویژه در بسیاری از عملیات اجرای کانالها می تواند بسیار سودمند واقع شود .
2-4-2- معایب روش مهار متقابل
در صورتی که عرض گود زیاد، مثلاً بیش از حدود 10 متر شود و نیز در صورتی که عمق گود زیاد باشد ممکن است مهاربندی های عرضی و یا مهار بندی های ترازهای مختلف دست و پاگیر شده و موجب بروز مشکل در اجرای کار بشود .
5-2- روش اجرای شمع
در این روش در پیرامون زمینی که قرار است گودبرداری شود در فواصل معینی از هم شمعهایی را اجرا می کنیم. این شمعها می توانند از انواع مختلف مصالح سازه ای نظیر فولاد، بتن و چوب باشند. همچنین شمعهای بتنی را می توان به صورت پیش ساخته یا درجا اجرا کرد .
در این روش شمعها فشار جانبی خاک را به صورت تیرهای یکسر گیردار تحمل می کنند. طول گیرداری لازم در انتهای شمعها چیزی در حدود 3/0 است .
پس از اجرای شمعها می توان عملیات گودبرداری را اجرا کرد. در صورت لزوم باید شمعها را در امتداد دیواره ی گود مهاربندی کرد .
1-5-2- مزایای روش اجرای شمع
1- سرعت عملیات اجرایی بسیار بالا است .
2- سیستم به هیچ وجه دست و پاگیر نیست .
3- در احجام زیاد هزینه ی عملیات کاهش می یابد .
4-گاهی از اوقات می توان از شمع ها به عنوان سازه نگهبان دائم (نظیر دیوار حایل) یا بخشی از آن نیز استفاده کرد .
5- شمع های پیش ساخته را پس از جمع آوری می توان در پروژه های دیگر نیز استفاده کرد .
6- در گودهای با عمق تا حدود 5 متر معمولاً اقتصادی اند .
2-5-2- معایب روش اجرای شمع
1- در صورتی که ارتفاع گودبرداری زیاد باشد، هم باید فواصل شمعها از هم کم شود و هم باید از مقاطع سازه ای قویتری برای اجرای کار استفاده کرد .
2- در بسیاری از پروژه های شهری به دلیل مشکلات شمع کوبی نمی توان از شمعهای پیش ساخته استفاده کرد و فقط باید شمعها را به صورت درجا اجرا کرد .
6-2- روش سپر کوبی
در این روش ابتدا در طرفین گود سپرهایی را می کوبیم و سپس خاکبرداری را شروع می کنیم. پس از آنکه خاکبرداری به حد کافی رسید در کمرکش سپرها و بر روی آنها، تیرهای پشت بند افقی (wales ) را نصب می کنیم. سپس قیدهای فشاری قائم (struts ) را در جهت عمود بر صفحه ی سپرها به این پشت بندهای افقی وصل می کنیم. سپرها و پشت بندها و قیدهای فشاری در عرضهای کم و خاکهای غیر سست، معمولاً از نوع چوبی است ولی در عرضهای بیشتر و خاکهای سست تر استفاده از سپرها و پشت بندها و قیدهای فشاری فلزی اجتناب ناپذیر است .
1-6-2- مزایای روش سپرکوبی
1- سرعت اجرای کار بسیار زیاد است .
2- درجه ی ایمنی کار بسیار زیاد است .
3- برای اجرای کانالها به ویژه با طول های زیاد بسیار مناسب است .
2-6-2- معایب روش سپرکوبی
1- در این روش به دستگاه های سپرکوبی که به هر حال یک دستگاه ویژه است، نیاز است .
2- این روش به نیروهای با تخصص بالاتر نسبت به روشهای ساده تر نیاز دارد .
3- دستگاه های سپرکوب به جای کافی برای اجرای کار نیاز دارند .
4- این روش برای عرض های کم مناسب تر است.