هنرمنبت کاری
مقدمه
کلمه ی منبت به معنی کنده کاری روی چوب می باشد و منبت کار کسی است که روی چوب عمل کنده کاری را انجام می دهد. این فن ، سابقه ای بسیار طولانی دارد؛ تا حدی که آغاز تاریخ منبت را می توان به زمانی نسبت داد که انسان برای اولین بار با ابزارهای تیز و برّنده آشنا و چوب را تراش داده است .
منبت کاری در ایران پیشینه ای بسیار طولانی دارد و یادگاری از دوران گذشته می باشد که برای رسیدن به مراحل فعلی راهی بس طولانی را پیموده است و شاید بتوان گفت که تاریخ منبت کاری در ایران به زمانی می رسد که ایرانیان با مصارف گوناگون چوب آشنا شدند ؛ و با این توضیح در واقع نمی توان تاریخ منبت کاری را جدا از تاریخ استفاده چوب دانست.
باستان شناسان و مورخان تاریخ ، استفاده از چوب برای ساخت خانه ها را در ایران مربوط به 4200 سال پیش از میلاد مسیح دانسته اند که مقارن با عصر حجر و دورانی که بومی ها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایرن زندگی می کردند، می دانند.
قطعات چوبی در یکی از مقبره های شهرستان فسا، در استان فارس، به دست آمده که مربوط به 5000 سال قبل بوده و نشان دهنده ی این است که ایرانیان باستان از چوب برای ساخت ابزارهای مختلف استفاده می کرده اند.
استفاده از چوب در زمانهای مختلف در ایران مرسوم بوده و در کشاورزی ، خانه سازی و همچنین ساخت آلات و ابراز استفاده می شده است. از ظهور سلجوقیان تدریجاً استفاده از چوب شکل عوض کرده و کنده کاری روی چوب مرسوم شده که متأسفانه نمونه های چندانی از هنر صنعت چوب ِ در این دوره در دست نیست؛ ولی با توجه به دو قطعه از یک منبر ساخته ی قرن 12 میلادی که مربوط به اواخر دوره ی سلجوقیان است و هم اینک در موزه نگهداری می شود ، درمی یابیم که تزئین چوب با گل و بوته های برجسته و فرو رفته (شبیه به منبت امروزی) رواج داشته است. آثار صنعت منبت کاری در دوره ی چنگیز و تیمور نسبتاً بیشتر است و نقوش ایرانی و طرح های چینی فراوانی به چشم می خورد، از آثار این دوره می توان منبر مسجد نائین به تاریخ سال 711 هجری قمری و مرقد حضرت عبدالعظیم در شهرری را نام برد که با اشکال هندسی و برگ های مدور تزئین شده است .
در عصر تیموریان شیوه ی منبت کاران دوره ی مغول ها ادامه یافت و از نمونه های خوب این دوره " دو لنگه ی در " متعلق به نیمه های دوم قرن پانزدهم میلادی (قرن 9 هجری قمری) است که در موزه متروپولیتن نگاهداری می شود. رُویه ی این دولنگه در، به قطعات مربع تقسیم و داخل هر کدام نیز تقسیمات دیگری شده و تزئینات آن عبارت است از اشکال هندسی و برگهای ظریفی که معمولاً تذهیب کاران دوره تیموری از آنها استفاده می کردند. در دوره ی زندیه و قاجار، منبت کاری رو به انحطاط رفت و ساختن درهای منبت و قطعات بزرگ ، جای خود را به قطعات کوچکتر مانند رحل قرآن و قاب آئینه داد.
به طور کلی آثار معتبری از گذشتگان در دست نیست و علت آن امر را می توان عمر کوتاه چوب که به مرور از بین می رود و همچنین عدم نگهداری درست وسایل چوبی به دلیل نبود مواد و وسایل حفاظتی (مانند لاکها و رنگهایی که امروزه استفاده می شود) دانست. ولی با این حال ، آثار نسبتاً قدیمی از منبت کاری در کشور ما به جای مانده که بیشتر بر روی در مقبره ها، منابر و در مساجد انجام شده و دلیل سالم ماندن آن نیز به خاطر احترام مذهبی مردم به این اماکن می باشد که قدمت بعضی از آنها به 1000 سال هم می رسد.
در حال حاضر منبت کاری در گوشه و کنار ایران رواج دارد و می توان گفت که در شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، آباده، شاهرود و ... نسبتاً منبت کاری بیشتر انجام می شود. طرح های اصیل ایرانی شامل اسلیمی ها، ختایی، گل و بوته، گل و مرغ و ... می باشد که تدریجاً انواع طرح های خارجی مانند گوشواره ای، فرشته ای و ... جای آن ها را می گیرند.
باستان شناسان و مورخان ، تاریخ استفاده از چوب برای ساخت خانه ها در ایران را مربوط به 4200 سال پیش از میلاد مسیح دانسته اند که مقارن با عصر حجر است یعنی زمانی که بومی ها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایران زندگی می کردند .