دانلود مقاله پته دوزی از صنایع دستی استان کرمان

چکیده

اگر بخواهم خلاصه کار را تشریح کنم باید بگویم مجموعه حاضر جهت معرفی یکی از صنایع دستی مهم استان کرمان به نام پته دوزی تنظیم شده است که مطالعه آن نکاتی در مورد تهیه پته و نقوش تزئینی مورد استفاده در این صنعت را به خواننده ارائه می دهد. هدف از انجام این پروژه آشنایی با نقوش تزئینی و اصیل ایرانی است که به جزئیاتی از قبیل وجه تسمیه پته، قدیمی ترین نوع پته دوخته شده، نقوش تزئینی آن مواد کمکی و طرز درست کردن این محصول و غیره اشاره دارد باشد که این صنعت مانند گذشته رونق چشمگیر داشته باشد و نقوش به کار رفته در این اثر در لباسهای مدرن و زندگی های امروزی جایگاه خود را دوباره پیدا کند.

مقدمه

«هرکس تاریخ کرمان را به درستی بخواند، مانند آن است که تاریخ همه ی جهان را خوانده باشد».

کرمان بدرستی گنجینه ی تاریخ و هنر است و از هر دوره و زمانی بناهایی و هنرهایی به یادگار دارد که هر یک از داستانهایی بس شنیدنی حکایت می کنند. پهناورترین استان ایران در ادوار مختلف تاریخ، پذیرای انبوه اتفاقات دیدنی و شنیدنی، افتخار آمیز و ذلت بار، شادی آفرین و غم بار بوده و علی رغم ناملایمات بسیاری که از روزگاران دور و نزدیک دیده، مغرور و پر افتخار همچنان خودنمایی می کند و منتظر زمانی است که جایگاه شایسته خود را بازیابد. کرمان با توجه به توانایی های فراوان طبیعی و تاریخی و هنری می‌تواند مقصد انواع گردشگری و توریست واقع شود. کرمان و کرمانی از دیرباز به هنرمندی شهره بوده. این گفته را با دیدن صنایع و آثار دستی تولید شده در استان درخواهید یافت که در ادامه این مجموعه کوچک با یکی از مهمترین و معروفترین آثار دستی تهیه شده در استان آشنا خواهید شد.

استان کرمان

موقعیت جغرافیایی استان کرمان

استان کرمان در جنوب شرقی ایران واقع شده و از شمال با استان‌های خراسان و یزد، از جنوب با استان هرمزگان، از شرق با سیستان و بلوچستان و از غرب با استان فارس همسایه است. مساحت این استان در حدود 175069 کیلومتر مربع می‌باشد. استان کرمان پس از استان خراسان دومین استان پهناور کشور می‌باشد و در حدود 11 درصد از خاک ایران را در بر گرفته است. این استان یکی از مرتفع ترین استانهای کشور و شهرستان بافت آن با 2250 متر ارتفاع از سطح دریا مرتفع ترین شهرستان استان می‌باشد. ارتفاعات این استان از رشته کوه‌های مرکزی ایران چین خوردگی‌های آتشفشانی آذربایجان شروع می‌شود و تا بلوچستان امتداد دارد و دنباله آن چندین بار در فلات مرکزی به وسیله حوزه‌های پست داخلی و کویر قطع می‌شود. رشته کوه‌های مرکزی در این منطقه دشت‌های وسیع استان را از یکدیگر جدا می‌سازند. این کوه‌ها به طور کلی 2 رشته عمده هستند که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند و مهم ترین آن رشته کوه‌های بشاگرد کوهبنان است. این رشته کوه‌ها دنباله کوه‌های جندق و بیابانک هستند که تا کرمان و بم گسترش یافته‌اند. رشته دوم کوه‌هایی هستند که از یزد تا کرمان و چال جازموریان کشیده شده‌اند و به موازات رشته اول امتداد دارند. سابقه سکونت و استقرار انسان در سرزمین کرمان به هزاره چهارم قبل از میلاد می‌رسد. این منطقه یکی از قدیمی ترین نواحی ایران به شمار می‌رود و در گذر زمان، گنجینه‌های فرهنگی تاریخی گرانبهایی در آن پدید آمده که نمایانگر روند تاریخی و حیات اقتصادی، اجتماعی آن است.

صنایع دستی

صنایع استان دستی کرمان، در زندگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم مناطق مختلف استان نقش بسزایی دارد. مهمترین صنایع دستی رایج در استان کرمان عبارت است از:

قالیبافی:

کرمان از مراکز مهم قالیبافی ایران به شمار می آید. این شهر در آغاز قرن بیستم میلادی یکی از معروفترین مراکز قالیبافی جهان به شمار می آمده است، چنان که در آستانه جنگ جهانی اول تعداد دارهای قالی در این استان به بیش از پنج هزار می رسید.

طرح و رنگ در قالی کرمان اهمیت بسیار دارد، چنانچه کمتر می توان دو قالی را از نظر رنگ و نقشه شبیه به یکدیگر پیدا کرد. فرش کرمان ریز بافت و عموماً 40 رج در گره است و بیشتر در ابعاد 60 *100 - 150 * 100 - 120 * 200 بافته می شود. در گذشته فرش های 100 متری نیز به صورت سفارشی در کرمان بافته شده است که این کار افتخاری برای صنعت و هنر قالیبافی به شمار می آید. دارهای قالیبافی کرمان عموماً عمودی است و تنها در منطقه سیرجان و حومه آن استفاده از دارهای افقی رواج دارد.

گره رایج در قالیبافی کرمان "فارسی" است. بخشی از پشم مصرفی قالیبافان کرمان از خود منطقه و بقیه از خراسان و کرمانشاه تأمین می شود. علاوه بر کرمان در مناطق رفسنجان، جوبار، ماهان، روار،کوهپایه، چترود، خانوک، هوتک، سرآسیاب و سردار نیز قالیبافی رواج دارد.

در کلیه این مناطق از پشم مرغوب برای بافت قالیهای درجه یک استفاده به عمل می آید و تار و پود کلیه تولیدات از نخ پنبه ای است. فرش ها عموماً دو پوده بافته می شود و فقط در منطقه "راور" گاهی فرشهای بسیار مرغوب سه پوده است.

طرحهای معروف قالی کرمان عبارت است از: شاه عباسی، افشان، ترنجی، خوشه، برگ فرنگی، درختی، شکارگاه و قاب قرآنی.

قالیچه های افشار:

در منطقه سیرجان قالیچه هایی موسوم به افشاری بافته می شود که دارای معروفیت خاصی است. این قالیچه ها توسط ایل افشار که به کرمان کوچ کرده اند بافته می شود.

از نظر قالیبافی، ایلات افشار و روستاییان این منطقه هر یک از دیگری چیزهایی اقتباس کرده اند و اگر رنگ ها ایلاتی است، برخی نقش ها کاملاً با طرحهای ایلاتی متفاوت است. با این همه چادر نشینان گره ترکی و روستائیان گره فارسی به کار می برند. نقش ها شکستگی خاصی دارند(مانند نقش مرغی) و یا نقش ترنجی که بافتن هر یک پوشیده از نگاره های کوچک است. در واقع اصالت قالیچه های کرمان را در کارهای ایلات افشار باید جستجو کرد که نقشه و طرز بافت آنها وجه مشترکی از هنر مردم آذربایجان و کرمان است که به خوبی با هم آمیخته شده اند.

گلیم شیریکی پیچ:

شیریکی پیچ نامی است که بافندگان ایلیاتی و گاه روستایی کرمان به نوع خاصی از گلیم می دهند. این نوع گلیم که در اصطلاح بومی با عناوین "شیریکی پیچ" و "سوزنی" نیز از آن یاد می شود ظاهری همانند قالی دارد و بافت آن نیز درست به اندازه بافت قالی مشکل و وقت گیر است.

شیریکی پیچ از جمله سوماکهای مشهور ایران است که در مناطق عشایری و روستایی شهرهای سیرجان، بافق و کرمان بافته می شود.

پته دوزی:

پته دوزی هنر دست دوز زنان و دختران کرمانی است و پته دوزان با بهره گیری از نخ های رنگین نقش هائی زیبا را بر زمینه پارچه های دستباف به نام "عریض" می دوزند. پته دوزی علاوه بر کرمان در شهر های رفسنجان، سیرجان و ماهان و ... رواج دارد. یکی از معروفترین پته ها، روپوش مقبره شاه نعمت ا... ولی در ماهان کرمان است که یکی از پرکارترین پته های تولید شده در ایران بوده و بیش از یک قرن از عمر آن می گذرد.

معروفترین نقوش پته، طرح پته ای یا درخت زندگی است که به نامهای متعدد در پته به کارگرفته می شود، مانند پته میری، پته ترمه ای، پته جقه ای، پته بادامی، پته سربندی، پته افشاری، پته کردستانی و غیره. از دیگر طرحهای پته دوزی، پیچک ترنج، سروچه، نقوش حیوانی بخصوص پرندگان و لچک ترنجی را می توان نام برد.

شال بافی:

شال بافی یکی از رشته های قدیمی و اصیل صنایع دستی در "هوتک" کرمان است. معمولاً خانگی است و کارگاه در خانه قرار دارد.

عریض بافی:

عریض پارچه دستباف پشمی و نسبتاً ضخیم است که برروی آن زنان پته دوز، پته دوزی انجام می دهند. در گذشته از عریض استفاده های دیگری نظیر کت و پالتو می شد ولی امروزه مصرف عریض بسیار کم شده و حتی در پته دوزی نیز محدود شده است.

ساخت فرآورده های مسی تزئینی:

ماده اولیه این صنعت مس است که به سه صورت ورق، لوله و شمش مورد استفاده قرارمی گیرد. محصولات تولیدی عبارتند از: سینی، کشکول، قندیل، تبرزین، تابلو و غیره...  .

از دیگر صنایع دستی رایج در استان کرمان، باید از ترمه بافی ذکر نام کرد که البته تولید آن حد ناچیزی بوده و تنها به چند صنعتگر هنرمند محدود می شود.

از صنعتگران مطرح استان کرمان می توان آقای علی یگانه(روکارگیر فرش)، سید کرمان، محمد فریزنی (مس چکشی کرمان)، خانم عصمت زبردست گلیم باف، خانم زهرا خضری قالیباف، خانم زهرا جعفر آقائی گلیم باف، خانم مطهره صافی زاده پته دوز، خانم منیژه محسنی گلیم باف و خانم سکینه محمدی قالیباف نام برد.

شهرستانها:

بافت، بم، بردسیر، جیرفت، کهنوج، کرمان، رفسنجان، شهر بابک، سیرجان، زرند

بناهای یادبود تاریخی:

1- ارگ بم، بم

2- حمام گنجعلی خان، کرمان

3- گنبد جبلیه، کرمان

4- بازار کرمان، کرمان

5- یخدان مویدی، کرمان

6- گنبد مشتاقیه، کرمان

7- برج نادری، کرمان

8- لوحه یاد بود شاه نعمت الله ولی ، کرمان

9- حمام یا چایخانه سنتی وکیل، کرمان

بناهای یادبود مذهبی:

1- مسجد چهل ستون، کرمان

2- مسجد گنج علی خان، کرمان

3- امامزاده زید، کرمان

4- امامزاده شاهزاده حسین، کرمان

5- مسجد جامع کرمان، کرمان

جاذبه های طبیعی:

1- بیابان کویر لوت

2- باغ شاهزاده ماهان، کرمان

فرهنگ و هنر:

1- موزه مردم شناختی ( حمام گنج علی خان)، کرمان

2- صنایع دستی

صنایع دستی استان کرمان آوازه جهانی دارد، صنایع دستی این استان به دو صنعت خانگی و کارگاهی تقسیم می شود.

صنایع دستی خانگی مثل: شال، پته و ترمه که به غیر از پته دوزی بقیه از رونق افتاده است، صنایع دستی کارگاهی نیز شامل گلیم بافی و قالی بافی می باشد.

پته دوزی یا سلسله دوزی یا فطه دوزی

وجه تسمیه: فرهنگ معین پت Pat را چنین تعریف کرده است: پشم نرمی که از بن موی بز روید و آن را بر شانه آورند و از آن شال بافند.                                                                                                                                                               فرهنگ معین، محمد معین جلد یک صفحه 697

در لغت نامه دهخدا پت به این صورت معنا گردیده است: بز پشم، پشم زیر موی بز، پشم نرمی که از بن موی بز بشانه برآورند و از آن شال و کلاه نمد و کپنک و امثال آن کنند (برهان جهان گیری) کرک، کلک. (جهان گیری).

در فرهنگ عمید نیز، پت به معنای کرک، پشم نرمی که از بن موهای بز می روید و از آن پارچه های لطیف می بافند آمده است.

بطور کلی پته دوزی به نوعی دوخت اطلاق می شود که تمام زمینه و گاهی قسمت اعظم زمینه با نخ های کرکی الوان یا پشمی یا ابریشمی و به ندرت نخ گلابتون دوخته می شود.

پته دوزی که هم اکنون تولید آن در کرمان، سیرجان و رفسنجان رایج است سابقه تولید مشخصی ندارد و هر یک از دست اندرکاران پیدایی آنرا به یک دوره مرتبط  می سازند و متأسفانه به دلیل آسیب پذیری منسوجات در برابر عوامل جوی، در موزه های داخلی و خازجی نیز نمونه هایی از پته که بتواند راه گشایمان به کشف سابقه این هنر تا دوره صفویه باشد وجود ندارد ولی مروری در سفرنامه ها بخصوص سفرنامه شاردن این امر را به اثبات می رساند که این نوع دوخت در دوره صفوی، در کرمان رواج کامل داشته و برای مصارف مختلف تولید می گردید. در کتب مختلف هنری، قدیمی ترین پته موجود در دنیا را متعلق به سال 1285 هجری قمری دانسته اند که پته موجود در موزه هنرهای تزئینی خط بطلانی بر این نوع اظهارات می کشد. پته مزبور بصورت سوزنی بوده و تمام زمینه با استفاده از گل های ریزافشان به صورت محرمات جناغی کج با استفاده از نخ های ابریشمی الوان روی پارچه پشمی کرم رنگ دوخته شده است و متعلق به سده 12 هجری قمری می باشد دور این سوزن دوزی پتک دوزی و حاشیه بصورت پته دوزی و با نقش بته جقه ای قهر و آشتی می باشد.

نمونه دیگری که باز از لحاظ تاریخی بر روپوش مقبره شاه نعمت الله ولی مقدم تر می باشد، بقچه پته دوزی و سلسله دوزی فرج اله کرمانی است که استاد با مهارت خاص سرانگشتان توانای خود توانسته است به بهترین وجه ممکن، هنر خود را روی اثر بنمایش درآورد این اثر دارای رقم بوده و سنه 1280 ه.ق را نشان می دهد.

دیگر از نمونه های بی نظیر این دوخت، روپوش مقبره شاه نعمت اله ولی در ماهان کرمان است که یکی از پرکارترین پته های تولید شده در ایران می باشد و بطوری که شهرت دارد در سال 1285 هجری قمری دوخته شده است.

این پته که نتیجه دو سال کار مداوم 16 نفر زن پته دوز کرمانی است بر پارچه های با 355 سانتی متر طول و 210 سانتی متر عرض دوخته شده و نمونه بسیار برجسته ای از ذوق و هنر زنان کرمان به حساب می آید.

رودوزی

 اصطلاح رودوزی یا رو کاری، به هنری گفته میشود که طی آن نقوش مختلف بر روی پارچه های بدون نقش از طریق دوختن یا کشیدن قسمتی از نخهای تار و پود پارچه بوجود می آید.

رودوزیهای سنتی ایرانی ، آن دسته از هنرهای سنتی و صنایع دستی کشورمان میباشد که بر اساس آن،  طرحها ونقوش سنتی با استفاده از انواع سوزن وقلاب و نظایر آن و ضمن بهره گیری از انواع نخهای رنگین یا فلزی بر روی پارچه دوخته می شود و گاه نیز طرحها ونقوش با کشیدن بخشی از نخهای تار یا پود و یا تار وپود همراه با عملیات تکمیلی دیگر بر روی پارچه پدید  می آید. 

پته دوزی کرمان

کرمان ، این خطه ی خشک و گرم که در طول تاریخ دراز و پر حادثه ی خود سمبل و مظهر مقاومت در برابر تهاجم شناخته شده و از حمله ی مغولها و تیموریان و تهاجم آغا محمد خان قاجار لطماتی سنگین دیده ، کانون حفظ و نگهداری میراث های فرهنگی و هنرهای بومی نیز هست و هزاران سال است که مردم سخت کوش و صبور این منطقه از کشورمان به موازات سایر فعالیت های اقتصادی و اجتماعی به تهیه و تولید انواع فرآورده های صنایع دستی نیز مشغولند و هر چند توانسته اند در زمینه قالی بافی ، شالبافی و ترمه بافی شهرتی جهانگیر کشب کنند، معهذا « پته های » دوخت کرمان نیز دارای ویژگی هایی است که آسان نمی توان از آن گذشت .