کتاب حاضر مشتمل بر دوازده جلسه سخنرانی متفکر شهید استاد مرتضی مطهری پیرامون فلسفه اخلاق و دارای دو بخش است بخش اول که قسمت اعظم کتاب را تشکیل میدهد متشکل از نه سخنرانی استاد در سال 1351 شمسی در مسجد ارک ( تهران ) می‌باشد که البته در اصل ده سخنرانی بوده و متاسفانه نوار سخنرانی اول در دست نیست ، ولی این امر لطمه ای به بحث وارد نمیکند زیرا در جلسه دوم ، استاد شهید خلاصه ای از بحث جلسه اول را بازگو نموده اند بخش دوم که ضمیمه نام گرفته است متشکل از سه سخنرانی استاد می‌باشد که در زمانها و مکانهای مختلف ایراد شده اند تاریخ دقیق و محل سخنرانی اول یعنی اخلاق کمونیستی مشخص نیست ولی آنچه مسلم است این خنرانی در اواخر حیات استاد انجام گرفته است سخنرانی دوم مسئله خودی در اخلاق نام دارد که در حدود سال 1339 در دانشسرای عالی تهران ایراد شده است و البته نوار آن در دست نیست و تنظیم آن از روی متنی که در همان زمان از نوار استخراج شده و در اختیار استاد قرار گرفته صورت پذیرفته است معیار فعل اخلاقی گفتار سوم این بخش و آخرین گفتار کتاب می‌باشد که در اواخر حیات استاد و در جمع طلاب علوم دینی ایراد شده است و البته اوائل این بحث که در تعریف فعل طبیعی و فعل اخلاقی می‌باشد میتواند تا حدی نبود اولین گفتار بخش اول را جبران نماید .
در اینجا ذکر چند نکته را لازم میدانیم
- کتاب حاضر صرفا حاوی بحث پیرامون اخلاق نظری نمیباشد بلکه شامل
مطالب جاذب و نافذی درباره اخلاق عملی نیز هست و توام بودن اخلاق نظری و اخلاق عملی در این کتاب از امتیازات مهم آن است .
2 - در پایان اکثر سخنرانیها استاد شهید به جهت موقعیت زمانی ذکر مصیبت کرده اند که بی ارتباط با موضوع بحث نیز نمیباشد این ذکر مصیبتها حذف نگردیده اند .
3 - عناوین گفتارها - غیر از گفتارهای دهم و یازدهم - از تنظیم کننده می‌باشد .
4 - استاد شهید یادداشتهای نسبتا زیادی پیرامون فلسفه اخلاق و اخلاق
اسلامی دارند که به فضل خدا در سلسله یادداشتها به چاپ خواهند رسید .
5 - قبلا کتابی تحت عنوان فلسفه اخلاق به نام استاد شهید توسط واحد فرهنگی یکی از بنیادها بدون کسب اجازه از مسؤولین امر منتشر شده است در تنظیم کتاب مذکور دقت لازم به کار نرفته و تنظیم کننده ، مطالب استاد را به قلم خود در آورده و اصالت کلام استاد را از بین برده است و به علاوه کتاب مذکور فاقد دو گفتار آخر کتاب حاضر است لهذا کتاب مذکور فاقد اعتبار است .
فرصت را مغتنم شمرده به اطلاع علاقمندان آثار استاد شهید میرساند :
همچنین است وضع کتابهای فطرت و توحید که از سوی یکی از انجمنهای اسلامی و نیز کتاب شناخت که از سوی یکی از ناشران غیر مسؤول ، به نام استاد منتشر شده اند و شورای نظارت بر نشر آثار استاد شهید مشغول تدوین متن صحیح و کامل کتابهای مذکور می‌باشد که در آینده نزدیک به یاری خدا منتشر خواهند شد ، و البته با اقداماتی که به عمل آمده از این پس شاهد اینگونه بی نظمیها در نشر آثار استاد شهید نخواهیم بود از خدای متعال توفیق بیشتر مسئلت داریم .
فعل طبیعی و فعل اخلاقی
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین باری الخلائق اجمعین و الصلوه و السلام علی عبد
الله و رسوله و حبیبه و صفیه و حافظ سره و مبلغ رسالاته سیدنا و نبینا
ومولانا ابی القاسم محمد و اله الطیبین الطاهرین المعصومین اعوذ بالله من
الشیطان الرجیم :
« خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین ». ( 1 ) قبلا عرض
کردیم که پاره ای از افعال انسانی اخلاقی نامیده می‌شود در مقابل
افعال عادی و طبیعی این سوال پیش میآید که اخلاق و معنی اخلاقی بودن یک
فعل چیست ؟ چگونه است که یک کار انسان ، اخلاقی نامیده می‌شود ؟ و عرض
کردیم که اگر چه ابتدا به نظر میرسد که این سوال ، سوال خیلی ساده ای
است و جواب آسانی دارد ، ولی وقتی که عمیقا وارد این مطلب میشویم
میبینیم جواب این سوال که راز اخلاقی بودن چیست ، به این سادگیها نیست
، بلکه از مشکل ترین مسائل فکری و پیچیده ترین مسائل فلسفی بشر است و از
چند هزار سال پیش تا امروز هنوز فلاسفه جهان توافق نظری روی آن پیدا
نکرده اند ما به جای اینکه اول ملاکهای اخلاقی بودن را در مکتبهای اخلاقی
بیان بکنیم و مثلا بگوئیم افلاطون درباره ملاک اخلاقی بودن چه گفته است ،
ارسطو چه گفته است ، اپیکور چه گفته است ، غزالی چه گفته است ، در
دنیای جدید ، فلاسفه اروپا هر کدام چه گفته اند ، به جای اینها اول موارد
ساده بسیار روشنش را ذکر میکنیم بعد به تفسیر میپردازیم ، زیرا قبل از
آنکه موارد فعل اخلاقی روشن بشود ، تفسیر کردن چندان صواب نیست قبلا از
موارد مسلم فعل اخلاقی ، مثالهایی از ایثار یعنی غیر را بر خود مقدم
داشتن ، زحمت خود و آسایش دیگران را طلبیدن ، در قالب تاریخچه هایی از
خارج و داخل دنیای اسلام ، و مثالهایی هم از یک مورد دیگر اخلاقیات یعنی
همدردی با دردمندان ذکر کردیم اکنون باز میخواهیم به مثالهای دیگری در
این مورد بپردازیم همه برای این است که میخواهیم موضوع کاملا روشن بشود و
قبل از ذکر مثالها ، برای اینکه شما به اهمیت این موضوع پی ببرید لازم
است مطلبی را عرض کنم .
ارزش کار اخلاقی
کارهایی که ما به آنها میگوئیم کار اخلاقی ، میبینیم فرقشان با کار عادی
این است که قابل ستایش و آفرین و تحسین اند به عبارت دیگر بشر برای
این گونه کارها ارزش قائل است تفاوت کار اخلاقی با کار
طبیعی در این است که کار اخلاقی در وجدان هر بشری دارای ارزش است یعنی
یک کار ارزشمند و گرانبها است و بشر برای خود این کار ، قیمت قائل
است آن قیمتی هم که برایش قائل است