یکی از شاخص ترین نشانه هایی که منظر عمومی شهرهای استان یزد را،از دیگر شهرهای ایران متمایز می سازد، وجود بادگیرهای متنوع آن است. اهمیت آنها به قدری است که لازم است برای هرکدام شناسنامه ای فنی تهیه و طرح جامع مرمت و بازسازی و حفاظت ویژه تدارک دیده شود.
بیشتر بادگیرها ، به فضاهای مسکونی قدیمی تعلق دارند. از طرفی بر روی محراب برخی مساجد مانند مسجد جامع فیروزآباد نیز بادگیر به نحو زیبایی تعبیه شده است.
غالب آب انبارهای درون شهری دارای بادگیر هستند که تعداد آنها بین یک تا شش متغیر می باشدو به عنوان وسیله ای برای تهویه و تبرید آب از آنها استفاده می شده است .
بادگیرها سیستم تنفسی شهر محسوب می شوند. آنها برجهایی هستند که با توجه به نحوه ساختمان ویژه خود ، جریان طبیعی هوا را به داخل بناهای مختلف هدایت می کنندو از مصادیق بارز انرژی های پاک محسوب می شوند(Clean Energy). در خانه ها معمولا بادگیر در قسمت نسر و تابستان نشین خانه ساخته می شود
بادگیرها نوعا به تالار ، حوضخانه ، کلاه فرنگی و زیرزمین مربوط می شوند و شرایطی را پدید می آورند تاجریان هوا در داخل ساختمان برقرار شود و ضمن تماس با عناصر رطوبت زا ، مثل حوض ، باغچه ، درختان ، جداره زیر زمین جوب وپایاب ، کمبود رطوبت زمین را جبران و محیطی مطبوع برای زندگی در ایام گرم و طاقت فرسای تابستان برای ساکنان فراهم آورند. مصالح ساختمانی بادگیرها معمولا خشت خام ، آجر ، گل و چوب شورونه می باشد. چوب شورونه از انواع چوبهایی است که دارای استحکامی عالی است و در برابر حمله موریانه نیز مقاوم است
بادگیرها از چهار بخش عمده ساخته شده اند:
1-بدنه یا ساقه
2-قفسه
3-تیغه ها
4- سقف
بدنه بادگیرها معمولا به صورت مکعب مستطیل یا منشور ساخته می شود. قاعده آنها اغلب به شکل مربع ، مستطیل ، مسدس یا هشت وجهی می باشد. بخش اصلی ساختمان بادگیر به صورت ستونی مشبک و چشمه چشمه در فضای آزاد برفراز ساختمان اماکن واقع می گردد.
بادگیرها باوجود شباهت های عملکردی ، ساختهای متفاوتی دارند. تفاوت های ناحیه ای اقلیم گرم و خشک و پاره ای عوامل اقتصادی و اجتماعی و کارکردهای متفاوت بناها در این امر موثر بوده اند. در ناحیه اردکان و میبد به منظور بهره گیری بیشتر از وزش مطبوع نسیم شمال و پرهیز از بادهای غالبا نامطبوع جهت های دیگر، بادگیرها را عموما به صورت یکسو وروبه شمال ساخته اند ، به ویژه در میبد شیب مناسب زمین به سمت شمال ، موقعیت مساعدی برای وزش آزاد باد شمال به بادگیرها فراهم آورده است ، به گونه ایکه شکل گیری منظم و هماهنگ بادگیرها ، خود از مشخصات ناحیه ای معماری و شهر سازی سنتی است.
سمت گیری و شکل گیری بادگیرها رو به شمال سبب شده استکه شهرها و آبادیهای ناحیه در بخش های بافت سنتی به صورت شهرها و آبادیهای چندسیما پدیدار شوند ، بدین معنی که چشم انداز عمومی شهر از دید شمالی با چشم انداز شهر از دید جنوبی و جهات دیگر آشکارا متفاوت است.
ویژگی دیگر بادگیرها در این ناحیه آن است که نسبتا ساده و مردم وار ساخته شده است و در بافتهای سنتی ،گستردگی و عمومیت دارد و همین ویژگی نیز چهره شاخصی به بافت سنتی شهر داده است.
در شهر یزد ، بادگیرها عموما به صورت چهارسو یا چهار بعد و بلندتر ساخته می شوند و به علت هزینه زیاد عامه مردم توان ساخت آن را نداشته و لذا تا اندازه ای خصیصه طبقاتی یافته است
در معماری سنتی یزد ، بادگیر صرفا سازه ای برای تعدیل گرماو تحمل پذیر کردن روزهای گرم تابستان نیست ، بلکه نشانه شهری و نیز گویای منزلت اجتماعی و میزان تمکن صاحب خانه نیز بوده است. بادگیرها ، از جمله دیدنیهای شهرهای کویری هستند و نماد پایداری و سازگاری انسان در طبیعت گرم و خشک . دست هنرمند معماران کهن یزد ، از بادگیرها این خنک کننده های طبیعی آثاری دیدنی ، آفریده اند.
بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است . این دستگاه تهویه مطبوع ، سالیان درازی از روزگاران دور ، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است . بادگیرها معمولاً برجکهای کوچکی به صورت چهارضلعی یا چند ضلعیهای منتظمند که ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمیشود. بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریباً مرتفعتر از جاهای دیگر خانه در روی بام. عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانههای کویری به نام حوضخانه بنا میشدهاند. حوضخانه ایوانی کوچک بوده است که در انتهای اتاقهای تابستانی هر عمارت قرار داشته است اتاقهای تابستانی تشکیل شدهاند از اتاقهایی با ابعاد بزرگ و درهای زیاد گاهی اوقات تا 5 در به دلیل جریان یافتن هوا در آنها که در انتهای آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاقهای تابستانی است. در میان این فضا، حوض کوچکی بود و دلیل نامگذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این فضا بود. بادگیرها دقیقاً در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق منافذی که دارند جریان هوا را به روی آب حوض هدایت میکنند. بادگیرها عموماً از خشت وگل ساختهمیشدهاند و برای محکم بودن آنها در مقابل وزش باد از تیرهای چوبی در ساختمان استفاده میشده است. بادگیر به صورت تزئینی با آجرهای نقشدار آراسته میشد. بادگیرها دارای منفذهای ورودی به صورت قوسهای زیبایی بوده اند.