تخت سلیمان با بقایای معماری سه دوره مختلف و دریاچه عمیقش در رأس یک تپه‌مرتفع، از محوطه‌های باستانی سرشناس و مورد علاقه باستان‌شناسان جهان است.نخستین کاوشهای علمی بایتان‌شناسی در این محوطه در سال 1959 توسط یک هیأت‌مشترک سوئدی - آلمانی - ایرانی به سرپرستی «هانس هینگ فون دراوستن» باستان‌شناس سوئدی و «رودلف ناومان» باستان‌شناس آلمانی انجام گرفت. کاوشهای علمی‌تخت سلیمان سپس با فوت «فون دراوستن» در فصل بعد تحت سرپرستی «رودلف‌ناومان» ادامه پیدا می‌کند. البته کاوشهای تخت سلیمان تا سال 1979 ادامه یافته است.
حاصل بیست سال حفاریهای علمی باستان‌شناسی هیأت‌های خارجی (آلمانی) درتخت سلیمان در سالهای پیش از انقلاب اسلامی (57-1338) بصورت جسته گریخته ازطریق چند مقاله کوتاه و گزارشهای چاپ نشده کارشناسان ناظر ایرانی به کاوشها، تنهامنابع فارسی در دسترس بود که طبعاً نمی‌توانست جوابگوی نیاز وسیع و اطلاعات لازم‌برای انجام یک کار علمی درازمدت باشد. علی رغم سالها فعالیت علمی در تخت سلیمان ارانجام یافته هنوز باقیست به ویژه در امر حفاظت و نعمیه که پیچیده‌ترین و پرهزینه‌ترین‌بخش آن را تشکیل می‌دهد.
مجموعه آثار باستانی تخت سلیمان در 45 کیلومتری شمال شرقی شهرستان‌تکاب، یکی از محوطه‌های باستانی ارزشمند کشور می‌باشد که در منطقه‌ای کوهستانی‌سرشار از جاذبه‌های کم نظیر طبیعی تاریخی واقع شده و در قلب مجموعه یاد شده،بقایای آتشکده آذرگشسب «آتشکده پادشاهان و جنگاوران» بر پیرامون دریاچه‌ای‌همیشه جوشان و بر روی صخره‌ای سنگی ناشی از رسوبات دریاچه، محصور در برج وباروی سنگی، آثار معماری خاص مانند چهارطاقی آتشکده و تأسیسات مذهبی وابسته‌بدان، معبد منسوب به آناهیتا، کاخ‌های دوران ساسانی و بناهای مربوط به سلاطین‌ایلخانی قرار دارد.
آتشکده آذرگشسب تخت سلیمان نه تنها بازمانده منحصر بفرد یکی از سه آتشکده‌مهم دوران ساسانی بلکه بزرگترین مرکز نیایش ایرانیان در تمام دوران آئین زرتشتی به‌حساب می‌آید. همچنان که پاسارگاد و تخت جمشید جلال و عظمت هخامنشیان رامی‌نمایاند تخت سلیمان نیز یادآور شگوه ایران دوران ساسانی و توجه به آیین رزتشت‌در این دوران است.
ارامنه و مسلمانان نیز برای این مکان تاریخی ارزش و احترام ویژه قائل هستند.
در زمان خسرو اول انوشیروان (578-531 م) نسبت به توسعه و آبادانی ان اهتمام‌خاص بعمل آمد، در این مکان مراسم نیایشهای دینی، برگزاری جشنها و امور تشریفات‌سلطنتی انجام می‌گرفت. این مکان تاریخی به جهت وقوع حمل یکی از سه آتشکده بزرگ‌دوران ساسانی در زمان خود بسیار مورد توجه بوده است و آتش جاویدان آن به مدت،قرن بعنوان نماد اقتدار آئین زرتشت و عامل وحدت سیاسی و اجتماعی حکومت ساسانی‌نقش بسزا داشته است و از آن به عنوان ثروتمندترین معبد زمان خود یاد شده است.
باقیمانده آثار این محوطه باستانی درون حصار شامل محیطی با 12 هکتار مساحت38 برج و بارو و بیضی شکل با دو دروازه بزرگ از دوران ساسانی و نشانه‌هائی ازشارستان ساسانی که عمده بقایای آن در عمق 4 متری زمین در زیر خاک و آواز مزارع وباغات و علفزارهای فعل پنهان است.
به به گرداگرد این محوطه تاریخی در یک محدوده 7500 هکتاری (حریم منظری‌مصوب مجموعه) تعداد قابل توجهی آثار تاریخی از دوران‌های پیش از تاریخ، تاریخی واسلامی بخصوص استحکامات و معابد دوران ساسانی، معادن قدیمی استخراج سنگ‌وجود دارد.
همچنین درون حریم مورد اشاره جاذبه‌های طبیعی و مناظر فرهنگی بسیار زیبائی‌مانند چشمه‌های معدنی آب گرم و سرد - گودال‌های میان تهی، آبشار دیده می‌شود که‌ارزش ویژه‌ای به این مکان بخشیده است.
این مجموعه عظیم اجتماعی مذهبی در جنگهای ایران و روم در زمان خسرو پرویزدر سال 624 م توسط سپاهیان روم غارت و تخریب گردیده. بعد از این رویداد، بعلت‌اغتشاشات سیاسی اواخر دوران ساسانی جمله اعراب و پذیرش دین اسلام توسط‌ایرانیان رونق و آبادانی خود را از دست داد. در سال 674 ه.ق در زمان فرمانروایی آباآقاخان مغول و جانشین او قازان خان با توجه به ویژگیهای تاریخی طبیعی بخصوص‌وجود چراگاههای مرغوب و گونه‌های جانوری این مکان باستانی بعنوان پایتخت‌تابستانی سلاطین مغول انتخاب و با انجام تعمیرات وسیع در آثار دوران ساسانی واحداث بناهای جدید بار دیگر تخت سلیمان مورد استفاده حکومتی پیدا می‌نماید و تبدیل به‌پایتخت تابستانی و شکارگاه و تفرجگاه ایلخانان می‌گردد.
جالب است بدانیم تنها در تخت سلیمان است که بقایای کاخ‌های دوره ایلخانی دیده‌می‌شود. بعد از سقوط ایلخانان بار دیگر این محل تبدیل به مرکز خدمات کوچک برای‌روستائیان و عشایر محل می‌شود تا اینکه از قرن 11 ه.ق این مکان متروکه می‌گردد. ازاوایل قرن 19 میلادی با توجه به اهمیت مجموعه و باستناد روایات و اشارات تاریخی ومذهبی عده زیادی از محققان و متشرقین راغب به بابدید و انجام تحقیقات از محل آتشکده‌آذرگشنسب شده، بعد از بررسی‌های فراوان در سال 1337 ه.ش (1959 م) با موافقت‌دولت وقت ایران، مؤسسه باستان‌شناسی آلمان با نظارت کارشناسان ایران به مدت 20سال تا سال 1357 در محل آتشکده آذرگشنسب کاوش علمی انجام می‌دهد و در این راستابه اسناد و مدارک بسیار معتبری مانند بقایای معماری مذهبی اجتماعی، چهار طاقی‌آتشکده و تأسیسات وابسته بدان، کاخ‌های حکومتی، سکه، مهر، ظروف، گچبری،کاشیکاری و... دست یافتند که هرکدام از آنها به نوعی در تاریخ‌گذاری این مکان تاریخی‌مورد استفاده و استناد قرار می‌گیرد.
ماحصل این پژوهشها طی چندین مقاله، سخنرانی در مجامع علمی و کنگره‌های‌باستان‌شناسی ارائه گردید. بعد از وقوع انقلاب اسلامی کار هیئت باستان‌شناسی فوق تعطیل گردید و این توقف تا سال 1372 ادامه می‌یابد. نهایتاً پس از 15 سال وقفه و بنا به‌اهمیت مجموعه و خطراتی که موجودیت آثار را تهدید می‌نمود. تخت سلیمان در سال1372 بعنوان یکی از ده پروژه بزرگ فرهنگی تاریخی کشور انتخاب شده و براساس‌ضرورتها و طبق برنامه‌های مصوب اقدامات چشمگیری در زمینه حفاظت، ساماندهی،مرمت، استحکام بخشی بقایای آثار موجود، ادامه پژوهشهای باستان‌شناسی، معماری ومعرفی و آماده سازی مجموعه جهت بهره‌برداری علمی تخصصی و گروه‌های‌بازدیدکننده آماده شده و هم اکنون مورد استفاده گردشگران می‌باشد و به عنوان یکی ازمناطق هم با جاذبه‌های طبیعی تاریخی مطرح می‌باشد.
فصل اول
1- موقعیت جغرافیایی و زمین شناسی
دره مرتفعی که تقریباً با 2 هزار متر ارتفاع در شمال تکاب در حاشیه جنوبی بالکاش(با یک ردیف قلل رفیع به بلندی 3 هزار متر) قرار دارد به دلیل ویژگیهای زمین‌شناسی خودبه اندازه محوطه‌های تاریخی‌اش (پیدایش و موقعیت آنها برحسب این حقایق‌زمین‌شناسی، مستدل و قابل درک است) جالب توجه و شناخته شده است. زندان یک تپه‌مرتفع به ظاهر آتشفشانی به ارتفاع حدود 110 متر است که یک دهانه آتشفشان به عمق100 متر در وسط آن قرار دارد. تخت سلیمان روی صفحه‌ای از رسوبات آهکی، دریاچه‌ای‌به عمق بیشتر از 60 متر دارد که چشمه جوشان آن در بلندترین نقطه (ارتفاع صفحه از کف‌دره 50 متر) دره سربند را حاصلخیز می‌کند. اگر در نظر گرفته شود که در حول و حوش‌درّه، منطقه غربی زندان تعداد زیادی چشمه‌های آب گرم وجود دارد که برای مردم همواره‌نشانه قدرتی اسرارآمیز بوده است (امروزه از آنها برای معالجه بیماریها استفاده‌می‌شود) قدرت جاذبه این منطقه برای سکونت و احترام به طبیعت قابل درک و توجه به این‌پدیده‌های طبیعی زمین‌شناسی برای شناخت نیایشگاه ضروری خواهد بود.
رشته کوههای بالکاش در شمال ناودیس بزرگ تکاب، بین زرینه رود در غرب وقزل اوزون در شرق بسط یافته است و بخشی از توده مرکزی ایران میان کوههای زاگرس‌و البرز به حساب می‌آید. ناودیس تکاب درنتیجه به وسیله حلقه‌ای از رشته کوهها که ازجنوب به هم پیوسته نیست محدود می‌شود. در وسط این رشته کوهها طویله سلیمان باارتفاع 2600 متر به شکل یک توده عظیم جالب توجه از سنگ ماسه قرمز که از غرب وشمال به طور کاملاً عمودی ارتفاع یافته، به پا خاسته است. میان دو رشته کوه یاد شده،رسوبات آهکی مقاوم به شکل گسترده بسط یافته و مخروط زندان روی آن قرار گرفته‌است. درّه مرتفع وسیعی که تخت سلیمان را دربرگرفته است در شرق این سطح گسترده‌قرار دارد.
این درّه کشیده و طویل در منطقه تفکیکی، میان «ایرانید»ها در شمال و ایران مرکزی‌قرار دارد ایران مرکزی هنگام فعل و انفعالات کوهزایی دستخوش ارزشهای شدید بوده‌است و به عنوان یک «عارضه» با فعالیت شدید آتشفشانی در دوران سوم زمین‌شناسی‌توصیف می‌شود (آخرین شواهد این فعالیتهای گذشته یک ردیف چشمه با رسوبات آهکی‌در طول منطقه تفکیکی است که گرم و بعضاً دارای هیدرات گوگرد و کربن هستند) بارسوبات انباشته شده از یک چنین چشمه‌ای که همراه با گاز بسیار زیاد است. زندان به‌صورت تپه مرتفعی، شکل پیدا می‌کند و بستر تقریباً دایره شکل آن دهانه‌ای به قطر 70 مترتشکیل می‌دهد. این بستر در قرن 8 قبل از میلاد زمانی که نیایشگاه در گرد قلاه زندان‌ساخته می‌شود ظاهراً هنوز آب داشته است. اگر امروزه در کنار لبه دهانه آتشفشان دربالا به آرامی رشد می‌کنند و برجسته می‌شوند. این موضوع را می‌توان در طبقات نازک 3تا 4 متر بالا تشخیص داد. این برجستگی و بخشی از لبه دهانه آتشفشان، بعداً زمانی که‌سطح آب دریاچه فرو می‌نشیند، شکسته شده و به درون دهانه فرو می‌ریزد.
آوار فرو ریخته به عنوان تلی در کف قدیمی دریاچه دیده می‌شود. مخروط مرتفع‌زندان ابتدا در اثر یک زلزله شکاف پیدا می‌کند (همان طور که از شکافهای مجدداً مسدودشده و به وسیله رسوب به خوبی قابل تشخیص است). چشمه نیز در اثر زلزله دیگری فروریخته و مسدود می‌شود. بوی هیدرات گوگرد شدیدی که گاه از قعر دهانه به مشام‌می‌رسد، نشان می‌دهد که هنوز هم رابطه‌ای با اعماق زمین موجود است.
در طول گسلی که از مخروط زندان به غرب کشیده شده است چشمه‌های کوچک،زنجیره‌ای از تلهای کوچک به وجود آورده‌اند که اکثر آنها امروزه با رسوب مسدودشده‌اند. در دامنه غربی صاف و هموار زندان سلیمان بیشتر از 10 محل خروج آب دیده‌می‌شود که غالباً چاله‌های کوچکی هستند. از وسط آنها اکثراً حبابهایی بیرون می‌زند وفوران می‌کند تعدادی از آنها امروزه به عنوان حوضچه‌هایی با آب شفابخش خصوصاًبرای بیماریهای رمانتیسم مورد استفاده قرار می‌گیرند. در چشمه مورد استفاده، اسیدکربنیک همراه با بوی هیدرات گوگرد با تقریباً 40 درجه حرارت به میزان یک لیتر در هرثانیه از میان رسوبات انباشته شده بیرون می‌زند. این آب که مربوط به دوران جوان‌زمین‌شناسی است براساس حرارت از عمق تقریباً 300 متری با فشار بیرون می‌زند.