استان ایلام با 19086 کیلومتر مربع، حدود 1.4 درصد مساحت کل کشور را تشکیل می دهد. این استان در غرب دامنه ی سلسله جبان زاگرس بین 31 درجه و 58 دقیقه تا 34 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 45 درجه و 24 دقیقه تا 48 درجه و 10 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ در گوشه ی غربی کشور قرار گرفته است. استان ایلام از جنوب با خوزستان، از شرق با لرستان، از شمال با کرمانشاه (استان های داخلی) و از سمت غرب با 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق همجوار است. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال 1375 استان ایلام مشتمل بر 7 شهرستان، 17 بخش، 15 شهر، 36 دهستان و 753 آبادی دارای سکنه بوده است.
شهرستان های استان ایلام عبارتند از: آبدانان، ایلام، ایوان، دره شهر، دهلران، شیروان و چرداول و مهران
مرکز استان، شهر ایلام است که به علت زیبایی های طبیعی فراوانی که دارد عروس زاگرس نام گرفته است.
جغرافیای تاریخی استان ایلام
سرزمینی که اکنون استان ایلام نام دارد، بنا به اسناد تاریخی فراوان، بخشی از کشور عیلام باستان بوده است.این کشور در حدود 3000 سال پیش از میلاد بوجود آمده و تا سال 640پیش از میلاد به حیاط اجتماعی خود ادامه داده است . در این سال به فرمان آشوربانی پال به خاک و خون کشیده شده و منقرض شده است. از شهرهای این کشور به اسامی شوش " پایتخت اصلی "،"ماداکتو"،"پایتخت تابستانی"،"اهواز"،"خایدالو" ،"ماساباتیک" ، "کابیانه" اشاره شده است.
در کتیبه های بابلی، عیلام را "آلامتو" یا "آلام" خوانده اند که به قولی به معنای کوهستان یا "کشور طلوع خورشید" است. مدتی پس از سقوط عیلام حوزه فرمانروایی آنان به دو منطقه ی تحت نفوذ پارس ها در شرق و ماد ها در غرب تقسیم شد. اقوام ساکن زاگرس در دوره ی هخامنشی جزئی از امپراطوری هخامنشی بوده است، ولی ظاهرا ارتش هخامنشی برای عبور از زاگرس ناچار به پرداخت باج به کوه نشینان مقتدر آن بوده است .بنا به نوشته مورخان یونانی در زمان سلوکیه ساکنین زاگرس اکثر اوقات با اقوام مهاجم و بیگانه در نبرد بوده اند. وجود آثار باستانی فراوانی از دوره ی ساسانی در استان¬های ایلام و لرستان نشان می دهد که این منطقه در آن زمان بسیار آباد و با اهمیت بوده است . اسامی شهرهایی مانند "ماسبندان" ، "مهرگان کدک" ، "دارشهر"، "سیمره"، "اریوخ"، "شیروان" این نظر را تایید می کند. محل دقیق بعضی از این شهرها هنوز روشن نشده است.
بنا ها و یادمان های تاریخی ایلام
استان ایلام از جمله استان های باستانی ایران است که به علت قدمت تاریخی و تمدن کهن آثار تاریخی و مذهبی جالب توجهی را به خود جای داده است.
در زیر مهم ترین این آثار مورد اشاره قرار می گیرند:
تنگ بهرام چوبین
تنگ بهرام چوبین یکی از مهم ترین دره های کم عرض و بسیار مرتفع و استراتژیک در ضلع غربی مسیر جاده ی دره شهر پل دختر است.
این تنگه که آن را شکارگاه بهرام می گویند دارای آثار ارزنده ی فراوان در قسمت ورودی، پیشانی و ارتفاعات است.
این مجموعه که از دوران ساسانی به جای مانده است، که از سنگ و گچ ساخته است و به ارتفاعات جنگلی کبیر کوه در عمق تنگه و مناطق صعب العبور آن ختم می شود .
تنگه ی بهرام از شاهکا رهای طبیعی وتاریخی است که همواره مورد بازدید علاقه مندان به تاریخ طبیعت و کوهنوردان قرار می گیرد و در ایام بهار ایرانگردان و علاقه مندان به آثار تاریخی و طبیعی را به سوی خود جذب می کند .
تنگ ما ژین
در تنگ ما ژین از توابع دره شهر دخمه ها و اشکفت هایی وجود دارد که که یکی از آنها به غار" کول کنی " معروف است .
دهانه ی این غار در محل ورودی حدود 30 متر طول دارد و همچنین در محل ریزش آب
(داخل غار ) حوض کوچکی که از سنگ تراشیده شده وجود دارد که ملاط آن احتمالا از ساروج است .
علاوه بر غار" کول کونی " در این محل دخمه های متعددی وجود دارد که تعداد آن به 12 عدد می رسد .
جالب ترین این دخمه ها از سه اشکفت در کنار هم و یک اشکفت بر بالای آن هاست که به غار " انوشیروان " معروف هستند .
در کف یکی از این غارها یک قطعه سفال از نوع سفال های نیمه ی هزاره ی اول قبل از میلاد بدست آمده است .
تنگ وویله
در بین دو رودخانه در دامنه ی کوه های تخت پیران و تخت نیله در شمال شرقی زرین آباد دهلران تنگی موسم به تنگ وویله و وجود دارد که حاوی آثار متعددی از بناهای تاریخی و باستانی است . یکی از این آثار قلعه ی شیاخ یا (شیاق) است.
اثر مهم دیگر این تنگ ویرانه های شهر سامرا است که در کنار رود چم زنگی در مجاورت روستای بردی واقع شده است .
قلعه سام
قلعه سام در روستای چم بور از توابع مرکزی شهرستان شیروان و چرداول قرار دارد قدمت این قلعه به عهد ساسانیان می رسد که بر فراز یکی از کوه های پیرامون روستای چم بور بنا شده و این کوه به نام سام بنا شده است .
این قلعه دارای دو برج در شمال و شمال غربی می باشد. در این برج اتاق هایی جهت نگهبانی از تاسیسات داخلی و محافظت از حکمرانان ناحیه در دل صخره ها تعبیه شده است.
در قسمت جنوب غربی قلعه آثار چهار طاقی و یا آتشکده ای دیده می شود که گویا در زمان تسلط عرب ها به صورت مسجد در آمده است.
قلعه ی والی
قلعه ی والی بر روی تپه ای بر روی" جقامیرگ " در محل فعلی خیابان پاسداران شهر ایلام واقع شده است. این قلعه در زمان حکومت محمد علی شاه قاجار و به دستور غلامرضا خان ابو قداره والی لرستان ساخته شده است. اتاق ها و تالارهای این قلعه در امتداد سه ضلع شرقی و غربی و شمالی قرار دارد همچنین در داخل این قلعه سنگ نوشته ای وجود دارد که تاریخ ساختن آن در زمان محمد علی شاه قاجار و غلامرضا خان ابوقداره والی لرستان حک شده است.
قلعه ی قیران
قلعه ی قیران بر فراز کوه معروف قلاقیران که بر نایه ی جنگلی بسیار زیبایی به نام ششدار یا ششدان قرار دارد شکل این قلعه و موقعیت قلعه بالای آن چشم انداز و زیبایی خاصی در شهر ایلام به وجود آورده است.
قلعه ی امیرآباد
قلعه ی امیرآباد در روستای امیرآباد در کنار راه مهران – صالح آباد قرار دارد و در دوره ی والیان از سنگ و آجر و خشت و گل بنا شده است . آثار به جا مانده از این قلعه شامل یک فزای عمومی، تعدادی اتاق و چند زیر زمین می باشد. وضعیت فعلی برنامه های قلعه نیمه ویرانه است.