تاریخچه مس در ایران
مس یکی از فلزاتی است که طرز استخراج و ذوب ان بر صنعتگران باستانی ایران معلوم بوده است و در حفرهایی که در نقات مختلف کشور شده آثار و علایم آن دیده میشود. ولی چون رموز این صنعت سینه بسینه انتقال می یافته کتاب ونوشته ای ازآن در دست نیست فقط از اشیاءمسی وآلیاژهای آن که در کاوشهای انجام شده به دست آمده چنین پیداست که در زمان قدیم از مس در زندگانی خود استفاده میکردند و با صنعت ذوب مس آشنایی کامل داشتند . معدنچیان سنگهای مس خالص طبیعی ومس اکسیده را که بیشتر در سطح زمین یافت میشده به وسیله دیلم و کلنگ خرد کرده واستخراج وذوب میکردند و چون طرز ذوب کانیهای نوع سولفور را نمی دانستند اگر چنانچه با چنین معدنی برخورد میکردند از استخراج آن صرف نظر میکردند .
کارهای مس و مفرغی قبل از تاریخ که در ایران انجام شده در بسیاری از موزه های دنیا وجود دارد .پس از آن در دوره های مختلف مانند دوره هخامنشی و ساسانی وبعد از استیلای عرب و دوره مغل و تیموریان نمونه هایی از اشیاء مسی ومفرغی که در ایران ساخته شده در موزه های روسیه و انگلیس و فرانسه وجود دارد. در عصر صفویه صنعت برنج سازی و استفاده از مس و آلیاژهای آن رونق بسیاری داشته است ولی پس از انقراض صفویه و روی کار آمدن سلسله قاجاریه در کلیه صنایع از جمله صنعت ذوب مس انحطاطی ایجاد گردید و پس از آن برای احیاء صنایع مختلف و صنعتی کردن ایران در زمان امیر کبیر کوششهایی صورت گرفت که مثمر ثمر واقع نشد.
تا اینکه در سال 1315چون دولت وقت در کارخانجات مهمات سازی ارتش نیاز به مس داشت و شروع به استخراج مس از معدن انارک و عباس آباد سبزوار خراسان شمالی نمود و کارخانه ذوب مس غنی آباد را بنیان گذاشت.
در استان کرمان از دیر باز مردم ناحیه سرچشمه از وجود ذخایر مس اطلاع داشته و از آن در ساخت و تهیه وسایل جنگی ولوازم خانگی استفاده میکردند برای صدق این مدعی باقیماندهایی از سیتمهای قدیمی ذوب در حوالی سرچشمه دال بر شناسایی مس و معدن مس سرچشمه در سالهای دور یعنی در حدود 3000سال قبل از میلاد میباشد. علاوه بر آن جاری شدن آب سبزرنگ در رودخانه های اطراف سرچشمه موید وجود ترکیبات مس در ناحیه بوده است .
در دهه 1340 بود که یک سری مطالعات زمین شناسی در ناحیه سرچشمه آغاز گردید .پس ازاینکه مشخص گردید که ذخیره مس در ایران بمیزان فراوان وجود دارد . در سال 1351 سرکت سهامی معادن مس سرچشمه با سرمایه دولتی تاسیس گردید و باشرکت آمریکایی آناکاند قراردادی منعقد گردید تا از کمکهای فنی آن شرکت جهت استخراج معدن مس سرچشمه استفاده شود. در نتیجه با استفاده از مطالعات گذشته طرح ایجاد ذوب مس با ظرفیت 145000 تن مس در سال و هزینه ای معادل 550میلیون دلار ریخته شد . وپیرو آن با شرکت پارسونز جوردن قراردادی جهت ساخت و ایجاد تاسیسات مجتمع مس سرچشمه بسته شدکه تاسال1357تقریبا97درصد از کارهای ساختمانی توسط شرکت مذبور انجام گرفت.
راهنمای تاسیسات کارخانه
1_انبار سنگ درشت
2_سنگشکنهای اولیه و...
3_انبار سنگ نرمه
4_کارخانه بر عیار کنی
5_ته نشین کننده های بر عیار شده
6_واحد صافی
7_واحد خشک کن
8_انبار ذخیره اضطراری بر عیار کنی
9_مخازن بر عیار شده و مواد کمک ذوب
10_کورههای ذوب
11_ساختمان سنگشکن وآهک
12-مخازن قیفی مواد درشت کمک دوب
13_سنگ شکن مواد کمک ذوب
14_واحد آهک
15_دود کش کوره مبدل
16_نیروگاه حرارتی
17_غبارگیری کورههای ریورب
18_غبارگیر کورههای کنورتور
19_امخازن سوخت
20_ته نشین کننده مواد باطله
21_مخازن وتلنبه خانه آب صنعتی وآتشنشانی
22_ازمایشگاه
23_انبار قطعات صنعتی
24_تصفیه خانه آب
25_سالن الکترولیز آب
26_واحد اسید
27_مخازن اسید
28_انبار مواد منفجره
29_واحد اکسیژن
30_انبار وسایل متفرقه
31_ساختمان سرند اولیه
32_سرویس خودروها
33_مخازن شیر آهک
34_برج خنک کننده
35_واحد مولیبدن
36_ساختمان توزیع برق
37_مرکز اسناد ومدارک
38_دیگ بخار
39_انبار مواد شیمیایی آزمایشگاهی
40_مخازن گازوییل
41_انبار آجر
کانیهای مس
مس در طبیعت بصورتهای زیر یافت می شود :
1_مس فلزی
2_اکسید مس
3_سولفور مس
مس طبیعی عنصر مس بحالت آزاد طبیعی درتوده های بزرگ ویابشکل پراکنده در سنگهای آذری (آتشفشانی)درقشرزمین بوجودآمده است.معادن این نوع مس چندان زیاد نیست ودر همه جا وجود ندارد فقط دربعضی ازنقاط دنیا مانند :ایالات متحده آمریکا و شیلی و بولیوی و چین و ایران (در ناحیه انارک) یافت گردیده است.
2_اکسید مس :
اکسیدهای معدنی مس در پوسته زمین نزدیک به سطح یافت میشود که در نتیجه تغییرات
جو ی وفعل و انفعالات شیمیایی که در قسمت رگه های سولفور مس صورت گرفته ترکیبات اکسیده بوجود آمده است. آبهای طبیعی که بمقدار چندین(ppm) گاز اییدریدکربنیک (co2)در بر دارنده بر روی سولفاتهای مس 100متر اثر کرده و به تدریج آنها به ترکیباتی نظیر :کربنات .اکسید .سولفات وگاهی اوقات سیلیکات مبدل مینماید.
چون اغلب مواد نامبرده نزدیک بسطح زمین پیدا می شوند وتماما" دارای نقطه ذوب پایینی هستند لذا میتوان آنها را بسهولت با گرمای احتراق زغال چوب و کربن آن احیاء نمود ومس فلزی را بدست آورد که این روش در گذشته مورد استفاده بوده است وتمام مس باستان با این روش تهیه میگردیده.
3_سولفور مس
مهمترین سنگ معدن مس که امروز بیشتراز95% مس محصول سالانه دنیا را میدهد ازنوع سولفوره میباشد چون بسهولت میتوان مس را ازترکیبات اکسیده خارج کرد درگذشته با این روش تقریبا
کلیه معادن اکسیده را مورد بهره برداری قرارداده اندکه کم وبیش درحال تمام شدن است.وچون معادن مس به عمق بیشتر رسیده درنتیجه اغلب ترکیبات آن از نوع سولفوره میباشد.
حفره معدن وقتیکه به لایه گداخته شده میرسد بصورت سخرههای گداخته سیمانی در می اید که معمولا"کلوخه های معدنی(gangue) از نوع کلسیت میباشند ترکیبات مس با تماس در لایه های رویی معدن از نوع(porphyry)یا (chalcocite) شروع شده و به تدریج به(bornite)و(chalcopyrite)در عمق معدن بدل میشود
روشهای استخراج مس
روش مورد استفاده جهت استخراج مس بستگی دارد به طبیعت و ترکیبات مس موجود در سنک معدن. به طور کلی سه طریق اساسی برای استخراج مس وجود دارد که عبارتند از :
1_ذوب مستقیم :
ذوب مستقیم وقتی به کار گرفته می شود که درصد مس موجود در کلوخه ها از 6% به بالا باشد .
2_شستشوی اسیدی:
شستشویی که با الکترولیز تکمیل می شود مخصوص کلوخه های نوع اتکسیده میباشد.
3-تغلیظ کردن :
تغلیظ که همراه با ذوب میباشد برای ترکیبات گوگردی مس یا مس طبیعی با عیار کم بکار گرفته میشود .
در این روش جهت دستیابی به مس قابل عرضه به بازار سنگ معدن باید واحد های زیرین را بگذراند :استخراج از معدن _سنگ شکن و سرند ها_پر عیار کنی_کوره انعکاسی _ کوره مبدل_ کوره آند_پالایشگاه (الکترولیز) _ذوب مجدد و ریختگری_محصول نهایی با خلوص 91/99% .
مشخصات کلی معدن سرچشمه
معدن سرچشمه بیضی شکل بوده که قطر بزرگ آن 2300 متر و قطر کوچک آن 1200 متر طول دارد و دارای ارتفاع 2600 متر است برای تعیین ذخیره به وسیله شرکت سلکشن تراست 195 حلقه چاه با ماکزیمم عمق 200 متر حفاری شده که کل متراژ حاصل از حفاری 28300 متر است و 17200متر تونل نیز حفاری شده است .تعداد 51 حلقه چاه اکتشافی با متراژ 5240 متر نیز حفاری گردیده است .
ذخیره ثابت شده بر اثر حفاری های فوق تا عمق 2350 متر 523/449میلیون تن با عیار متوسط 12/1 براورد شده و طرحی نیز برای برداشت 20ساله از معدن تهیه گردید پس از آن شرکت ملی صنایع مس با همکاری شرکت آناکاندا در دنباله برنامه های اکتشافی 32952متر حفاری انجام داد که این حفاری ها شامل گمانه های کم عمق و همچنین گمانه های 600 متری و 3عدد گمانه تا عمق 1000 متری و تا کنون ذخیره معدن تا 800 میلیون براورد شده که ممکن است با حفاری های عمیق تر میزان ذخیره معدن افزایش یابد بطور کلی این معدن را از نظر ترکیبات تشکیل دهنده آن میتوان به سه منطقه با تر کیبات متفاوت تقسیم کرد .
الف : منطقه اکسید که بطور متوسط تا عمق 26 متری از سطح زمین قرار گرفته و دارای کربناتهای مس مانند مالا کیت و آزوریت و سولفاتها و سیلیکیتها با آب کریستالی و اکسیدهای مس میباشد .
ب : منطقه سوپرژن که پس از ناحیه اکسید قرار گرفته وتاعمق تقریبا"80 متر بعد از منطقه امسید قرار دارد .در این منطقه اثری از از اکسیدها وجود ندارد و اکثر ترکیبات سولفوره از نوع کوولیت هستند .
ج : منطقه هیپوژن که پس از ناحیه سولفوره قرار گرفته .در این ناحیه کانی کالکوپیرت سو لفور
مضاعف مس و آهن(CuFeS2)تشکیل یافته و هر چه قدرعمق معدن زیادتر گردد از درصد مس کاسته خواهد شد و بر عکس بر میزان مولییدنات(MoS2)محتوی معدن