سامانه‌های خِبره یا سیستمهای خِبره (Expert systems) به دسته‌ای خاص از نرم‌افزارهای رایانه‌ای اطلاق می‌شود که در راستای کمک به کاردانان و متخصّصان انسانی و یا جایگزینی جزئی آنان در زمینه‌های محدود تخصّصی تلاش دارند. اینگونه سامانه‌ها، در واقع، نمونه‌های ابتدایی و ساده‌تری از فن‌آوری پیش‌رفته‌تر سامانه‌های مبتنی بر دانش به حساب می‌آیند.
این سامانه‌ها معمولاً اطلاعات را به شکل واقعیات[۱] و قواعد[۲] در دادگانی به نام پایگاه دانش به شکل ساختار مند ذخیره نموده، و سپس با استفاده از روشهایی خاص استنتاج از این داده‌ها نتایج مورد نیاز حاصل می‌شود.
مقدمه
در میان اهل فن و صاحبان اندیشه، استدلال تعاریف و تفاسیر متنوعی دارد. در نگاهی کلی، استفاده از دلیل و برهان برای رسیدن به یک نتیجه از فرضیاتی منطقی با استفاده از روش‌های معین، تعریفی از استدلال تلقی می‌شود؛ تعریفی که البته با دیدگاه‌های فلسفی و گاه ایده‌آل‌گرایانه از استدلال تفاوت دارد. با این حال موضوع مهم و اساسی در اینجا بحث در چیستی و چرایی این دیدگاه‌ها نیست، بلکه در مورد نحوه طراحی سیستمهای با قدرت استدلال، با هر تعریفی، برای رسیدن به مجموعه‌ای از تصمیمات منطقی با استفاده از مفروضات یا به طور دقیق‌تر دانشی است که در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد. سیستم‌هایی خبره(expert systems) اساسا برای چنین هدفی طراحی می‌شوند. در حقیقت به واسطه الگوبرداری این سیستم‌ها از نظام منطق و استدلال انسان و نیز یکسان بودن منابع دانش مورد استفاده آن‌ها، حاصل کار یک سیستم خبره می‌تواند تصمیماتی باشد که درحوزه‌ها و عرصه‌های مختلف قابل استفاده، مورد اطمینان و تاثیرگذار هستند. بسیاری بر این باورند که سیستمهای خبره بیشترین پیشرفت را در هوش مصنوعی به وجود آورده‌اند.
حوزه‌های کاربرد
سیستمهای خبره در زمینه های بسیار متنوعی کاربرد خود را یافته اند برخی از این زمینه ها عبارتند از پزشکی، حسابداری، کنترل فرایندها، منابع انسانی، خدمات مالی، و GIS . حسابداری، تجزیه و تحلیلهای مالی پزشکی ( تشخیص بیماری )، آنژیوگرافی، باستان شناسی، تولید ویفرهای سیلیکونی و انواع خاصی از رادیوگرافی در زمینه های مختلف دیگری نیز سیستمهای خبره پدید آمده اند نظیر : مشاوره حقوقی، مشاوره برای انتخاب بهترین معماری یا ترکیب بندی سیستم کامپیوتری، مشاوره مهندسی ساختمان و غیره.
در هر یک از این زمینه‌ها می توان کارهایی از نوع راهنمایی، تحلیل، دسته‌بندی، مشاوره، طراحی، تشخیص، کاوش، پیش بینی، ایجاد مفاهیم، شناسایی، توجیه، یادگیری، مدیریت، کنترل، برنامه‌ریزی، زمان بندی و آزمایش را با مددجویی از سیستمهای تجربی با سرعت و سهولت بیشتری به انجام رسانید. ∗
سیستمهای خبره یا به عنوان جایگزین فرد متخصص یا به عنوان کمک به وی استفاده می‌شوند.
کاربرد نظام های خبره در خدمات کتابداری و اطلاع رسانی
نظام های خبره این امکان را در اختیار می گذارد تا بتوان دانش موجود در سطح جامعه را به صورت گسترده تر و کم هزینه تری اشاعه داد . این موضوع یعنی اشاعه دانش برای عموم مردم یکی از بنیادی ترین و اصلی ترین وظایف و رسالتهای حوزه کتابداری است .
مثلا از طریق واسطهای هوشمند جست و جوی اطلاعات می توان مهارتهای جستجوی پیشرفته را که اغلب خاص متخصصان با تجربه است در میان طیف وسیعی از کاربران در دسترس قرار دهد . سرعت استدلال یا حل مسائل در نظام های خبره می تواند منجر به ارائه خدمات موثرتر و سریع تر در برخی فعالیتهای کتابداری شود و انعطاف پذیری بیشتری را در پاسخگویی به نیازهای مخاطبان به وجود آورد.