مقدمه:
داور د راصل دادور می باشد و دادور به معنای حکم. داوری در لغت بمعنای حاکم وکسی است که میان نیک وبد حکم می کند وکسی که برای قطع وفصل مرافعه دو یا چند نفر انتخاب می شود ونیز به معنای قضاوت وانصاف درباره نزاع وکشمکش ومرافعه دو یا چند نفر.همچنین داوردرلغت به معنای اسم خداوند تبارک وتعالی است و به معنای روز رسیدگی نیز آمده است.
یکی از عقل می لافد یکی طامات می بافد
بیا کاین داوریها را به پیش داور اندازیم
همانطوریکه در شعر بالا نیز اشاره شده داور به معنای خداوند تبارک وتعالی آمده و شعرای پیشین نیز به داوری وداور اعتقاد داشته اند ودرشعر دیگری آمده:
گویا باور نمی دارند روز داوری کاین همه دزد ودغل در کارا می کند
در قرآن کریم بارها اشاره شده است وخداوند درآیه های مبارک فرموده اند:
(فان خفتم شقاق بینهما فابعثوا حکما من اهله وحکما من اهلها فان
یرید اصلاحا یوفق الله بینهما ان الله کان علیما خبیرا (.سوره نسا)
پس اگر بترسد از ناسازنخاری میانشان پس بفرستید داوری را ازکسان مرد وداوری را از کسان زن اگر بخواهند سامان آوردن را سازگاری دهد خدا میانشان به درستی که خداوند آگاه است.
در این آیه مبارک سوره نساء خداوند حکم یا داور را میان مردمان قرار می دهد تا بین مردمان در مورد اختلافات مختلف به نیکی و به انصاف حکم کند.
وهمانطوریکه که از آیه استنباط می شود خداوند به تمامی کارهای مادانا است وآگاه.
در اینجا لازم است فوائد داوری را نیز متذکر شوم:
را صرفه جویی در وقت نظر به اینکه داورها در رسیدگی وصدور حکم تابع مقررات آئین دادرسی مدنی نیستند وسعی می کنند دعوی را در مدت کوتاهی خاتمه دهند.
2-صرفه جویی در هزینه خواهان دعوی همانگونه که د رمبحث دادخواست خواندیم بایستی مطابق با خواسته هزینه دادرسی پرداخت شود ولی داورها یا هزینه دریافت نمی کنند یا اگر هزینه دریافت کنند حق الزحمه بسیار ناچیز می گیرند طبق ماده 670 به بعد آ.د.م
3-انتخاب داور مورد اعتماد، دادرس دادگاه انتخاب شب خواست اصحاب دعوی نیست وتوسط ضوابط ومراجع داخلی دادگستری تعیین می شود ولی اختیار انتخاب داور با طرفین دعوی است بهمین دلیل همیشه سعی می کنند شخص مورد اعتمادی را انتخاب کند.
4-مزایای معنوی، در انتخاب داور برای انتخاب دهنده نوعی رضایت باطنی و درونی ایجاد می شود و داور هم سی می کند طرفین را در رسیدن به نتیجه بهم نزدیک کند ولی در دادگاه چنین مطلبی امکان ندارد.
انگیزه های دوری در تاریخ حقوق اسلام:
داوری در بین ملتهای عرب قبل از اسلام از صورت فوق العاده ای برخوردار است وبوده واعراب بدوی تنها محکمه داوری را به رسمیت می شناخته اند وبا ظهور دین مبین اسلام محکمه داوری نشو ونمای فوق العاده ای داشتند و از نظر بعضی ملتهای عرب و از نظر بعضی دولتها دادگستری اصلی بشمار می رفته است.
اسلام سیستم محکمه داوری را به منظور وضع مسالمت آمیز اختلافات نه تنها در مورد اختلافات بین المللی مورد تایید قرار داده بلکه آنرا در سیستم حقوق داخلی معمول داشته است. اکنون سعی وکوشش من بر این است که انگیزه داوری را بیان کنم.
مطابق معمول طرفین اختلاف می توانند شخص مورد اعتماد خود را بعنوان داور انتخاب و از مراجعه به محاکم دادگستری خودداری کنند واین نوع داور قاضی را در اصطلاح اسلام قاضی تحکیم گویند.[1]
از این نوع داوری در بعضی از اختلافات فیمابین مسلمین وگروههای غیرمسلمین مورد استفاده شده است واستفاده ا زداوری در جنگهای صفین مبنای عملی قانون محکمه داوری در اسلام است.
در اسلام شخص را می توان بعنوان داور انتخاب کردکه اولا مقام قضایی فوق العاده داشته باشد وثانیا برطبق حق و عدالت رای صادرکند .مبنای داوری در اسلام بر پایه دو اصل قرار دارد:
الف-قران کریم: خداوند تبارک وتعالی در باره شخصی که در حال احرام شکار را می کشد امر به داوری فرموده است.(سوره نسائ آیه 58)
ب-دکترین در مورد داوری:
درتالیفات فقه اسلام داوری در ردیف قضا یعنی قضاوت قرا رگرفته است ورای روشن شدن مطلب اینکه به تجزیه وتحلیل هر یک از دکتریها در حقوق اسلام می پردازیم:
1-شیعه اثی عشری: شیعه از مصدر فعل شایع می باشد واصولا به کسانی که طرفدار حضرت علی (ع) میباشد وبه مسلمانانی که مشروعیت دارند گفته می شود.
ظهور شعیه بعد از فوت پیامبراکرم(ص) ظاهر شده واولین دسته از شیعیان سه نفر می باشند که اسلام آورند: سلمان فارسی، ابوذر، المقداد.
امام که ریاست شیعیان جهان را برعهده دارد وشخص برجسته وخارق العاده ای می باشد و اجرای عدالت خداوند بوسیله طرفداران شیعه انجام میشود.
2-دکترین صنفی: در تالیفات صنفی بیان شده است که اگر دو نفر مدعی، شخص ثالثی را برای قضاوت مابین خودشان تعیین کنند عملشان کاملا موافق با قرآن ع سنت،آئین وروش پیغمبر واجماع علمای اسلام می باشد و د ربیان و توجیه مطلب مذکور چنین استدلال شده است که داوری موجب رفع مشکلات وایجاد تسهیلات فراوان ورفاه و اسایش مردم م یشود زیرا مراجعه مردم به بعضی از محاکم دولتی از نظر روانشناسی واخلاق وعرف وعادت مردم غیرقابل تحمل می باشد.
3-دکترین حنبلی: در این دکترین اگر دوانسان ثالثی را برای داوری وصدور حکم حکم حکمیت بین خودشان معین کنند وشخص سوم هم دارای شایستگی صدور رای داوری وهم مورد اطمینان واعتماد طرفین باشد رای اودارای اعتبار است وطرفین ناچارند حکم داوری او را به مورد اجرا بگذارند.
4-دکترین شافعی: انتخاب عمربن خطاب دومین خلیفه دولت مسلمان بعنوان داوردر یک دعوی وختم دعوی به صلح قابل ذکر است به عقیده اما شافعی طبیعت حکم دارند ملتزم اجبار واجرای حکم محکمه داوری است که حکم مذکور مستقل از اراده طرفین از زمان انتخاب داورهاست واساس و پایه اجرای حکم واجبار حکم محکمه داوری بر پایه حدیثی است که از پیغمبر اکرم نقل شده استLصدور حکم داور باید براساس عدالت استوار باشد و در غیراینصورت داوران مستوجب خشم خداون خواهند شد وخداوند تبارک وتعالی داورانی را دوست دارند که حکم داوری را بر مبنای عدالت صادر کند.
5-دکترین مالکی: در دکترین مالکی صلاحیت محکمه داوری را در اموال ودیگر اشیا که ارتباط مستقیم با دیون واموال منقول وغیرمنقول داشته باشد جایز است.
زیرا نتیجه دعوی منجر به صلح وبرقراری امنیت خواهد شد. بعقیده دکترین مذکور یک شخص می تواند هم بعنوان داور انتخاب شود هم طرف دعوی قرار گیرد زیرا اراده طرفین نقش اساسی در تنظیم قرار داد دارد، مثلا یکی از طرفین قرارداد به دلیل وجود بعضی از مسائل مهم به طرف دیگر اعتماد کامل دارد وطرف مقابل قرارداد را بعنوان داورانتخاب می کند که بتوان شخص ثالث برای دعوی راه حل عادلانه ای بیابد وحکم داوری را صادر کند.
بخش اول-داوری در حقوق موضوعه ایران
مبحث اول: داوری عبارت است از رفع اختلاف از طریق حکمیت اشخاصی که اصحاب دعوی انها را به تراضی انتخاب نموده ویا اینکه از طریق مراجع قضایی به قید استقرا برگزیده شده اند.
در ماده 632 قانون آیین دادرسی مدنی آمده: کلیه اشخاصی که اهلیت اقامه دعوی را دارا می باشند می توانند منازعه واختلاف خود را اعم اینکه در دادگاههای دادگستری درج شده یا نشده باشد ودر صورت درج در هر مرحله که باشد به تراضی به داوری یک یا چند نفر رجوع کنند.
با اینکه قانونگذار 48ماده از مواد قانون آئین دادرسی مدنی را به داوری اختصاص داده است مع الوصف امر داوری در ایران مهجور می باشد وطرفین عقد آگاه به قدرت داوری ومحاسن آن نمی باشند چه اگر متعاملین در ضمن معامله یا به موجب قرارداد جداگانه ملتزم شوند که در صورت بروز اختلاف بین آنها رفع اختلاف با داوری به عمل آید وهمچنین در زمان انعقاد عقد یا به موجب قرارداد داور یا داورهای خود را قبل از تولید اختلاف تعیین نمایند. احتیاجی به طرح دعوی در دادگستری ندارند.
در ماده 623 قانون آئین دادرسی مدنی است که متعاملین می توانند درضمن معامله یا به موجب قرارداد علیحده ملتزم شوندکه در صورت برزو اختلاف بین آنها رفع اختلاف معین کنند مهذالک در مورد معاملات واقع بین اتباع ایران واتباع خارجه طرف ایرانی نمی تواند مادام که اختلاف تولید نشده است به نحوی از انحاء ملتزم شودکه در صورت بروزاختلاف حل آن را به داوری یک یا چند نفر به داوری هیاتی رجوع نمایند که آن شخص یا اشخاص و یا آن هیات دارای همان تابعیت باشد که طرف معامله دارد ودر هر قراردادی که مخالف دین حکم باشد در قسمتی که مخالفت دارد باطل وبلااثر است.
1-تعریف داوری
بند (الف) از ماده 1 ق.د.ت.ب داوری را چنین تعریف می نماید:
داوری عبارت است از رفع اختلاف بین متداعیین در خارج از دادگاه بوسیله شخص یا اشخاص حقیقی یا حقوقی مرضی الطرفین ویا انتصابی
در حالیکه بند (الف) از ماده 2 ق.نمونه بدون اینکه تعریفی از داوری بدست دهد بیان می دارد که:
منظور از داوری هر نوع داوری است اعم از اینکه توسط یک موسسه دائمی داوری اداره شود یا نه
در قواعد داوری آنسیترال هم تعریفی از داوری دیده نمی شود.
در قوانین داخلی ایران نیز تا قبل از ق.د.ت.ب تعریفی از داوری ارائه نشده بودلذا نویسندگان حقوقی به تعریف یا بیان مفهوم داوری مبادرت ورزیده اند که از مفاد مواد مربوط به داوری در ق.ا.د.م برداشت شده است وبنابراین باید گفت:این تعاریف دیدگاه سیستم حقوقی ایران از داوری میباشد و به طبع می تواند متفاوت از دیگر نظامهای مختلف حقوقی باشد.از مله این تعاریف می توان به موارد زیر اشاره نمود: فصل خصومت توسط غیرقاضی (یا توسط یک یا چند نفر) و بدون رعایت تشریفات رسمی رسیدگی دعاوی (یا نه به طریق فصل خصومت توسط قضاوت دادگاههای رسمی)[2]
حل اختلاف وسیله اشخاص خصوصی با تراضی طرفین دعوی به این بیان که به جای اینکه اختلاف را وسیله دادگاه با تشریفات طولانی حل نمایند، آنرا نزد اشخاص خصوصی مطرح می کنند که د رمدت کوتاه و بدون رعایت تشریفات فیصله یابد[3]. داوری یا حکمیت عبارت از آن است که طرفین دعوی به اراده خود با دادگاه درموارد خاص،موضوع مورد اختلاف را به داور یا حکم ارجاع و داوری یا حکمیت او را با شرایط خاص قانونی مناط حل اختلاف وقاطع دعوی قرار دهند[4]. به نظر می رسد این تعریف با مواد مربوط به داوری در ق.ا.د.م ولذا با سیستم حقوق داوری داخلی ایران نزدیکتر و منطبق تر می باشد.
باید خاطر نشان کردکه اکثر کنوانسیونها وحتی قوانین ملی راجع به داوری، اصطلاح داوری را تعریف نکرده اند.