کوشش و تلاش ما در این بخش از بحث بر این است که فضیلت نماز را در دین اسلام تبیین نموده و اهمیت و جایگاه آن را روشن سازیم، به این معنی که اگر خواسته باشیم تعالیم و دستورات الهی را در دین از حیث درجه و مرتبه مورد ارزیابی قراردهیم نماز در چه مرتبهای از مراتب قراردارد و جایگاه آن در چه حدّی است؟ آیا میتوان آن را در عرض سایر تعالیم دینی قرارداد یا خیر نماز از جایگاه ویژهای در دین برخوردار میباشد؟
عناوینی که در این فصل مورد بحث قرار خواهند گرفت در راستای همین هدف انتخاب شدهاند.
انشاء الله که بتوانیم در تعقیب این هدف خوانندگان محترم را مددی رسانده باشیم.
1 ارزش و جایگاه نماز
نماز در مکتب انسان ساز اسلام از جایگاه ویژهای برخوردار بوده و هیچ عملی از اعمال دینی و افعال عبادی با آن قابل مقایسه نمیباشد و اگر خواسته باشیم تعالیم و دستورات دین را درجه بندی نموده و مراتبشان را مشخص نمائیم نماز در بالاترین درجه و مرتبه تعالیم دینی قراردارد. و از چنان ارزشی برخوردار است که سایر ارزشهای دینی در عرض آن قرار نمیگیرند.
اگر درک و معرفت به ارزش نماز برای کسی حاصل گردد هرگز در آن کوتاهی نکرده و یا آن را ترک نخواهد نمود. در روایتی از امام صادق(علیه السلام)چنین آمده است که: «هر گاه کسی به نماز ایستد رحمت الهی از آسمان بر او نازل میشود و فرشتگان اطراف او را احاطه میکنند و فرشتهای گوید: اگر این نماز گزار ارزش نماز را میدانست هیچ گاه از نماز منصرف نمیشد»
و یا علی(علیه السلام) در حدیثی میفرمایند: اوصیکم بالصلاه ِ التی هی عمود الدین وقوام الاسلام فلا تغفلوا عنها.
«شما را سفارش میکنم به نمازی که ستون دین و قوام اسلام است پس از نماز غافل نشوید»
خداوند در شب معراج به نبی مکرّم اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) حقایق بسیاری را نمایان و متجلی ساخت که یکی از آن حقایق که بر پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) آشکار گردید نماز بوده است که بصورت محملی از نور که چهل نوع از انواع نور در آن بود و اطراف عرش خدا را احاطه کرده بود ظاهر گردید. و به همین جهت آن سفیر الهی فرمودهاند الصلاه نورٌ. «نماز نور و روشنایی است»
پس کسی که با نماز مأنوس است در قلمرو نور و روشنایی قراردارد و آنکه با نماز فاصله دارد از نور و روشنایی دور افتاده و خود را در محیط تاریکی و ظلمت انداخته است.
بنابر این میتوان نتیجه گرفت که مفهوم کلام نبی(صلی الله علیه وآله وسلم) این است که تارکین نماز در تاریکیاند و چونبه ارزش نماز در زندگی خود ارجی ننهادهاند نزد مسلمین فاقد اعتبار و ارزش اجتماعی بوده و ایشان را در زندگی دنیا و آخرت سعادتی نیست. ارزش و شخصیت آدمی به میزان اهمیت دادن او به ارزشهای دینی است و مؤمن واقعی از بیتوجهی و بیمبالاتی نسبت به تعالیم دینی و ارزشهای الهی مبرّاست. پس نماز را در دین جایگاهی بس بلند است به منزله سر در بدن و روح در کالبد جسم، همانگونه که بدن بیسر و جسم بیروح را ارزشی نیست دین بینماز را خیری نخواهد بود.
2 اهمیت نماز در ایجاد ارتباط خدا و خلق
فریضه نماز امری نیست که فقط بنده را به خالق و پروردگارش نزدیک سازد و حلقه اتصال بین عبد و معبود را شدّت بخشد و عشق به خدا را در قلب و باطن او زنده سازد بلکه این یکی از آثار و نتایج مطلوبی است که در زندگی نمازگزار ظاهر میشود. اثر دیگری که نماز در حیات مسلمین ایجاد میکند این است که در عین قرب الهی او را با جامعه انسانی پیوند داده و نسبت به سایر انسانها بلکه تمام همنوعانش ولو غیر مسلمان یک فرد مسئول بار میآورد. و این است روح نماز و تعبد به خدا که هرگز نمیگذارد فرد در مقابل خلق خدا بیتفاوت باقی بماند. و احساس مسئولیت اجتماعی نداشته باشد.
پس در نماز دو اثر عمده نهفته است یکی اثر فردی که موجب نزدیکی او با خدایش میگردد و دیگر اثر اجتماعی است که او را در جامعه فرد مسئول بار میآورد. یعنی نمیشود کسی اهل نماز و عبادت باشد و در عین حال نسبت به جامعه بشری و همنوعان خویش هیچ وظیفهای را احساس نکند.
فلذا به همین خاطر میبینیم که در آیات متعدد قرآن زکات در کنار صلاه (نماز) آمده است و این بدان معناست که اهل نماز اهل صدقات و زکات نیز هستند یعنی اهل نماز به فکر اجتماع خویش بوده و تلاش دارند که با دادن زکات و اعطای صدقات، جامعه را از فقر بیرون آورند.
واقیموا الصلاه وآتوا الزّکاه وماتقدّموا لانفسکم من خیر تجدوه عند الله.
«و نماز را به پا دارید و زکات را ادا کنید. هر کار خیری برای خود از پیش فرستید آن را نزد خدا خواهید یافت»
و در آیه دیگر میفرماید: الذین یؤمنون بالغیب ویقیمون الصلاه وممّا رزقناهم ینفقون.
«(تقوا پیشگان) کسانی هستند که ایمان به غیب دارند و نماز را بپا میدارند و از آنچه روزیشان کردیم انفاق میکنند»
و در آیهای بسیار زیبا چنین میفرمایند: الذین اِنْ مکنّاهم فی الارض اقاموا الصلاه وآتوا الزّکاه وامروا بالمعروف ونهوا عن المنکر.
«یاران خدا کسانی هستند که اگر در زمین به آنها قدرت بخشیدیم نماز را به پا میدارند و زکات میدهند و امر به معروف و نهی از منکر میکنند»
و از پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) منقول است که فرمودند: لاتتمّ صلاه ٌ إلاّ بزکاه . «نماز کامل نمیشود مگر با پرداختن زکات»
یعنی انسانهای نمازگزار همیشه به فکر سعادت و تعالی جامعه خویشند و نمیتوانند نسبت به آینده مردم جامعه خود بیتفاوت باشند. اگر مشاهده کنند که فقیرند به آنها زکات پرداخت میکنند و اگر ببینند که از سعادت و کمال خویش منحرف شدند آنان را امر به نیکی کرده و از اعمال
زشت باز میدارند و در همه حال و همه جا به نیکبختی و سعادت اجتماعی انسانها میاندیشند و معتقدند که سعادت بشر در پرتو خوبیها و اعتقاد به خدا و عمل به تعالیم دین نهفته است. و بقول اقبال لاهوری اهل نماز معتقد است که زندگی و حیات حمیده در خیمه ایمان لمیده است آنکه این ندیده گلی از باغ آن نچیده است.
لا اله باشد صدف گوهر نماز***قلب مسلم راجح اصغر نماز
در کف مسلم مثال خنجر است***قاتل فحشا و بغی و منکر است
هر که پیمان با هوالموجود بست***گردنش از بند هر معبود رست
بنابر این وصلت به معشوق و رستن از غیر معبود و تلاش در راه وصول به سعادت برای مخلوق دو اثر اصلی و عمده در نماز است که نمازگزار واقعی به آن واصل میگردد.
3 نماز اولین فریضه الهی
قبلاً به این نکته اشاره شد که نماز مهمترین امر الهی است امّا جالب است که بدانیم نماز نه تنها مهمترین و مؤثرترین امر و دستور الهی است بلکه اولین حکمی است که از طرف خداوند بر بندگان واجب شده است. چنانچه در روایتی از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) چنین آمده است که:
اوّل ما افترض الله علی امّتی الصلواتُ الخمس.
«اولین چیزی که خداوند بر امّت من واجب کرد نمازهای پنجگانه است»
و نیز در حدیثی دیگر فرمودهاند:
انّ اوّل مافرض الله علی عباده الصلاه وآخرُ مایبقی عند الموت الصلاه .
«همانا اولین فریضهای که از طرف خداوند بر بندگانش واجب شد نماز بود و آخرین فریضهای که تا دم مرگ از او ساقط نمیگردد و وجوبش همچنان باقی است نماز است»
شاید به خاطر اهمیت زیاد و نتایج مفیدی که در این فریضه الهی وجودداشته موجب شده است که جزء اولین دستور و امر الهی قرار گیرد و اگر سئوال شود که آیا این نکته در همه ادیان و مذاهب الهی کلیت دارد و یا اینکه فقط اولین حکم الهی در دین اسلام بوده است. پاسخ این است که این امر اختصاص به دین اسلام ندارد بلکه دستور به اقامه نماز و برپایی آن، اولین امر الهی تشریعی در زمان وضع شریعت بوده است و این نکتهای است که از قرآن در فرمان به حضرت موسی فهمیده میشود. در ابتدای پیامبری حضرت موسی خداوند خطاب به او فرمود: إننی انا الله لا اله الا انا فاعبدنی واقم الصلاه لذکری.
«من الله هستم معبودی جز من نیست مرا پرستش کن و نماز را برای یاد من برپا دار»
بنابر این نماز نه تنها مهمترین رکن دین است بلکه اولین دستور و حکم الهی در دین نیز میباشد
4 نماز اولین عمل خیری که نزد خدا بالا میرود
اعمال خیر و افعال پسندیده در دین بسیارند و هر یک از اعمال نیک آثار خاص خود را دارند و بُرد هر کدام از واجبات الهی به مقدار اهمیتی است که در دین برای آنها تعیین و مشخص گردیده است.
از آن جهت که نماز از اهمیت ویژه و خاصی برخوردار است بُرد او نسبت به سایر عبادات هم بیشتر است.
از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل شده که فرمودند: اوّل مایُرفَعُ مِنْ اعمالهم الصلوات الخمس. «اولین عملی که از انسانها بالا برده میشود نمازهای پنجگانه است»
پس میتوان گفت از آن جهت که نماز اولین عمل خیری است که نزد خدا بالا میرود مهمترین عمل خیر هم میتواند باشد و شاید بخاطر اهمیت والای آن و جایگاه رفیعی که در دین دارد این همه به آن اهتمام شده و شارع مسلمانان را به آن توجه داده است. چنانچه رسول بزرگوار اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودهاند:
«همه دستورات اسلام را از کوچک و بزرگ آشکار کن ولی بیشترینهمت تو درباره نماز باشد»
5 نماز اولین پرسش در قبر
در اخبار و روایات بسیاری وارد شده است که اولین پرسش و سئوالی که خداوند در قیامت از بندگانش مینماید نماز است و در واقع نماز همان عددی است که همه اعداد در کنار او قابل شمارش میباشند و اگر آن عدد نباشد سایر اعداد به حساب نمیآیند.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: حافظوا علی الصلوات الخمس فانّ الله عزّ وجلّ إذا کان یوم القیامه یدعوا العبد فاوّل شیء یُسأل عنه الصلاه فان جاء بها قامه ً والاّ رُخّ به فی النّار.
«نمازهای پنجگانه را محافظت کنید زیرا روز قیامت که میشود خداوند بندهاش را فرا میخواند و نخستین چیزی که از او میپرسد نماز است اگر آن را بطور کامل انجام داده باشد (به بهشت میرود) و گر نه در آتش افکنده میشود»
و نیز فرمودند: «اوّل چیزی از عمل بنده که در روز قیامت در آن نظر شود نماز است اگر به کمال و تمام آراسته باشد قبول واقع گردد و عملهای دیگر به تبع آن هم مقبول گردد و اگر ناقص بود مردود شود و دیگر اعمال در رد شدن به آن ملحق شوند»
و از امام صادق(علیه السلام) رسیده است که فرمودهاند: «وقتی بنده فردای قیامت در مقابل خدای عز وجل قرار گرفت اولین چیزی که از او سئوال میکنند نمازهای واجب، زکات واجب، روزه واجب، حج واجب و ولایت ما اهل بیت است»
نقل است که مردی نزد پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) رسید و عرضه داشت ای رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) دعا کن که خدا مرا به بهشت داخل کند پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمودند: مرا با زیادی سجده کردن همراهی کن». یعنی مهمترین عاملی که موجب رفتن به بهشت میشود نماز است. و نیز از خاتم رسولان(صلی الله علیه وآله وسلم)نقل شده که: «همانا ستون دین نماز است و آن اوّل چیزی است که به آن از عمل فرزند آدم رسیدگی میشود. اگر صحیح باشد به سایر اعمال رسیدگی میشود و اگر صحیح نباشد به سایر اعمال او توجهی نمیشود»
6 برتری نماز بر سایر اعمال آدمی
از مطالب مذکور میتوان چنین نتیجه گرفت که نماز در میان اعمال خیر دیگر جزء برترین آنهاست. وقتی به کتب روائی مراجعه شود و روایات باب نماز را مشاهده کنیم میبینیم که از نماز بعنوان پایه و ستون دین، نشانه ایمان، نور مؤمن، پرچم اسلام و تعابیری از این قبیل یاد شده است که همه این تعبیرها نمایانگر برتری نماز بر سایر اعمال عبادی است.
از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) حدیث شده است که فرمودند: الصلاه خیرٌ موضوع فَمَنْ شاءَ استقلّ ومَنْ شاءَ استکثر.
«نماز بهترین چیزی است که مقرر شده پس هر که خواهد کم بخواند و هر که خواهد زیاد کند»
و نماز نه تنها بهترین اعمال در دنیا بلکه بهترین اعمال در قیامت نیز میباشد یعنی برتری و امتیاز نماز بر سایر اعمال نیک و پسندیده محدود و منحصر به دنیا نیست بلکه این برتری برای نماز در آخرت نیز محفوظ میباشد. در همین زمینه امام صادق(علیه السلام) میفرمایند: اِنَّ افضل الاعمال عند الله یوم القیامه الصلاه . «همانا بهترین عمل در روز قیامت نزد خداوند نماز است»
و نیز نماز محبوبترین عمل نزد باری تعالی است. چنانچه علی(علیه السلام)فرمودند: احبّ الاعمال الی الله الصلاه . «محبوبترین اعمال نزد خداوند نماز است