در آموزه‌های تربیتی رسول‌اکرم(ص) به اهمیت بازی و نقش آن در رشد اطفال بسیار توجه شده است. آن حضرت تأکید می‌کند: «هر کس را کودکی در کنار است باید با وی چون کودکان همبازی شود.»
ء نبی گرامی اسلام نه‌تنها سفارش می‌فرماید کودکان را برای بازی آزاد بگذارید بلکه توصیه کرده‌اند والدین با فرزندان خود به بازی بپردازند.
ء اسلام به تفاوت‌های فردی و تأثیر آن بر جوامع انسانی توجه دارد. در قرآن کریم آمده است: ما انسان‌ها را به‌گونه‌ای خلق کردیم که خلقت آنها موجب بازشناسی ایشان از یکدیگر شود. پیامبرخدا(ص) در بیان تفاوت‌های شخصیتی انسان‌ها می‌فرماید: «استعدادهایی که در درون مردم نهفته است، همچون معادن طلا و نقره با یکدیگر تفاوت دارد.»
ء تأکید پیامبر اکرم(ص) بر انتخاب همسر شایسته نشان می‌دهد که اسلام به تأثیر عوامل ارثی در رشد و تکوین شخصیت فرد توجه دارد و براساس آموزه‌های دینی اسلام، توصیه‌هایی در این زمینه ارایه می‌کند.
آموزه های تربیتی پیامبر اسلام (ص)
از دیدگاه اسلام، انسان موجودی اجتماعی و تربیت‌پذیر است که رشد و تعالی وی در متن جامعه صورت می‌گیرد، از این‌رو توصیه‌های اخلاقی و تربیتی خاصی برای ظهور استعدادها و توانایی‌های انسان ارایه کرده است.
پیامبر اسلام(ص) ضمن توجه به توصیه‌ها و رهیافت‌های تربیتی اسلام، با سخنان و سیره عملی خود راه رشد و تعالی را به پیروانش نمایانده و با آموزه‌های تربیتی و اخلاقی‌اش امکان تربیت یکایک افراد و تأمین سلامت روحی و روانی جامعه را فراهم آورده است.
رهیافت‌های جدید علم روانشناسی بر بسیاری از توصیه‌های تربیتی و اخلاقی پیامبر(ص) صحه گذاشته است که این امر موءید اهمیت آموزه های تربیتی پیامبر اسلام(ص) است.
در این نوشتار، توصیه های تربیتی پیامبراسلام(ص) و برخی از یافته‌های دانش روانشناسی مورد بررسی قرار گرفته است.
مراحل رشد از دیدگاه اسلام
در اصطلاح روانشناسی، شخصیت مجموعه‌ای از صفات، عقاید، عادات و افکار شخصی است که چون با هم ترکیب شود وحدتی خاص به وجود می‌آورد. شکل‌گیری شخصیت انسان، حاصل رشد و تربیت وی در مراحل قبل و بعد از تولد است. (1)
روان‌شناسان به همه تغییرات و تحولاتی که از زمان تشکیل سلول تخم تا هنگام مرگ انسان روی می‌دهد و نیز به شکوفایی استعدادها، خصایص و نیروهای ذاتی موجودات، رشد می‌گویند.(2)
آنان رشد را حاصل تعامل و اشتراک طبیعت (فطریات و غرایز انسان) و تربیت فرد می‌دانند و معتقدند بر رشد انسان‌ها تفاوت‌های فردی حاکم است. علمای روانشناسی، تربیت را ایجاد تغییر در فرد دانسته، کسی را که تغییرات مطلوب داشته باشد، تربیت شده می‌نامند.
از نظر اسلام تربیت به معنی شناخت فطرت خداجوی انسان و سوق دادن او در جهت ظهور استعدادهایش برای سعادتمندی در جامعه و تقرب به خداست. اسلام، رسیدن به کمال و خداشناسی را نشانگر رشد و تعالی انسان می‌داند.
رشد انسان در دو مرحله قبل و بعد از تولد صورت می‌گیرد. از دیدگاه اسلام مراحل قبل از تولد شامل: نطفه، علقه، مضغه، عظام، لحم و انشاء(3). و مراحل رشد پس از تولد شامل: مراحل سیادت، اطاعت و وزارت(4) است. قرآن ابتدای خلقت انسان را از خاک دانسته است و با تعابیری چون: حماءمسنون، سلاله من طین و صلصال کالفخار، منشاء پدید آیی او را مورد اشاره قرار می‌دهد. آنگاه خداوند از روح خویش بر این موجود خاکی می‌دمد و او را برترین مخلوق خویش قرار می‌دهد.
عوامل موءثر بر رشد و تکوین شخصیت قبل از تولد
از دیدگاه اسلام، فرزند انسان مانند ثمره و میوه درخت است. همانگونه که ثمره درخت، عصاره، ویژگی‌ها و خصایص درخت را در خود جمع کرده است، فرزند انسان نیز خصایص و خصوصیات جسمی، رفتاری و شخصیتی والدین خود را به ارث می‌برد. پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «هر درختی میوه‌ای دارد و میوه دل فرزند است»(5) اسلام همچنین به تفاوت‌های فردی و تأثیر آن بر جوامع انسانی توجه کرده است. در قرآن آمده است: «ما انسان‌ها را به‌گونه‌ای خلق کردیم که خلقت متفاوت آنها موجب بازشناسی ایشان از یکدیگر شود. پیامبر(ص) در بیان تفاوت‌های شخصیتی انسان‌ها می‌فرماید: «استعدادهایی که در درون مردم نهفته است، همچون معادن طلا و نقره با یکدیگر تفاوت دارد.»(6)
در علم روانشناسی نیز به تفاوت‌های فردی توجه شده است. بسیاری از روان‌شناسان بر این باورند که تفاوت‌های فردی اعم از تفاوت‌های جسمی و ظاهری (قد، وزن، رنگ، چهره و...)، صفات شخصیتی و خصایص رفتاری منحصر به فرد انسان، تحت تأثیر دو عامل وراثت و محیط است. از میان این دو عامل، وراثت تأثیر بیشتری بر روند رشد در دوران جنینی می‌گذارد. انسان‌ها ساخته پدر، مادر و اجدادشانند و بسیاری از خصوصیات جسمی، عقلی و روانی آنها را از طریق ژن‌های عامل وراثت به ارث می‌برند.(7) توارث از طریق متابولیسم اثر مهمی در تکوین شخصیت انسان می‌گذارد، اما این شخصیت متابولیسمی تحت تأثیر عوامل محیطی است که به طور کامل پرورش می‌یابد. در این اسلام نسبت به تأثیر ویژگی‌های شخصیتی والدین بر فرزندان توجه بسیاری شده است و پیامبر(ص) درمورد انتخاب همسر و ازدواج به مسلمانان، توصیه‌های خاصی است. پیامبر(ص) به یاران خود فرموده: «ای مردم از خضراء الدمن» «گیاهان روییده در خرابه» و بپرهیزید. سوءال شد: ای رسول خدا خضراءالدمن چیست؟ فرمود: زن زیبارویی که در خانواده‌ای فاسد رشد کرده است.(8) همچنین پیامبر می‌فرماید: «ازدواج با زن احمق بپرهیزید. زیرا همنشینی با او
تباهی است و فرزندان او، کفتار صفت‌اند.(9)» تأکید پیامبر(ص) بر انتخاب همسر شایسته نشان می‌دهد که اسلام به تأثیر عوامل ارثی در رشد و تکوین شخصیت فرد توجه دارد و براساس آموزه‌های فردی از طریق وراثت به فرزندان منتقل می‌شود و در این میان، نقش مادر در انتقال صفات ارثی و تربیت کودک از اهمیت بیشتری برخوردار است. پایه‌های شقاوت و سعادت انسان از همان دوران جنینی گذاشته می‌شود، زیرا خشم و کینه، افکار و اندیشه‌ها، حالات روحی و اخلاقی و حتی تغذیه مادر بر جنین اثرهای مثبت و منفی برجای می‌گذارد.
عوامل موءثر بر رشد و تکوین شخصیت بعد از تولد
از دیدگاه اسلام، رشد انسان پس از تولد در چند مرحله متوالی صورت می‌گیرد. از پیامبر(ص) در این زمینه روایت شده: «فرزند تو هفت سال آقا، هفت سال بنده و هفت سال وزیر است. اگر تا سن بیست و یک سالگی، خوی و خصلت‌هایش را پسندیدی که خوب وگرنه او را به حال خویش رها کن، زیرا تو در پیشگاه خداوند معذوری.(10)
از نظر پیامبر(ص) مراحل رشد کودک در سه دوره سیادت، اطاعت و وزارت قابل تقسیم‌بندی است. در هر یک از این مراحل با توجه به شرایط سنی کودک و نوجوان باید آداب و تعالیمی خاص را به وی آموخت و انتظارات مشخصی از او داشت.
دوره سیادت یا نونهالی
این مرحله از رشد، از بدو تولد آغاز می‌شود و تا سن هفت‌سالگی ادامه می‌یابد. روان‌شناسان این دوره را که مراحل نوزادی، طفولیت و خردسالی را دربر می‌گیرد، دوره نونهالی می‌نامند. پیامبراکرم(ص) این مرحله را سن سیادت و آقایی کودک دانسته و پدر و مادر را موءظف به رفع نیازهای مادی و روانی کودک کرده و برایشان تکالیفی مقرر کرده است. مهمترین وظیفه‌ای که اسلام بر عهده مادران گذاشته، شیر دادن به نوزاد است. تغذیه با شیر مادر علاوه بر تأمین سلامت جسمی کودک، در سلامت روحی و روانی او نیز موءثر است. از پیامبر(ص) روایت شده: «برای کودک، شیری بهتر از شیر مادر نیست(11) پیامبر(ص) تغذیه با شیر مادر را در انتقال خصایص شخصیتی و وراثتی به فرزندان موءثر می‌داند و در این زمینه می‌فرماید: «زنان کم‌خرد را به دایگی برنگزینید، زیرا فرزند با شیر، رشد می‌کند.»
از دیگر تکالیفی که اسلام برعهده پدر و مادر گذارده و موءید حقوق فردی و اجتماعی کودک است، می‌توان به نامگذاری کودک اشاره کرد.
از پیامبر(ص)روایت شده:«نخستین کاری که آدمی درباره فرزند خود انجام می‌دهد این است که نام نیکو بر او نهد. (12) همچنین پیامبر(ص) می‌فرماید:«حق پدر بر فرزندش این است که نام نیکو برایش انتخاب کند، خوب تربیتش کنند، شغل و حرفه خوبی به او بیاموزد (13)