تحقیق کمک به دیگران

واژه «خدمت»، مفهوم گسترده ای دارد و همه امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را در برمی گیرد و به گذشت، فداکاری، ایثار و تحمّل رنج و سختی در همه این امور، خدمت و خدمتگزاری، صدق می کند.

کاری که شکل آن مفید و برخوردار از روح معنویت بوده و وسیله تقرّب به خدا باشد، در فرهنگ اسلامی خدمت نامیده می شود.

بنابراین خدمتی که مقدمه قرب الهی و در راستای رضای خدا نباشد، عبادت نیست و از اجر الهی سهمی ندارد.

پرداخت‏حقوق مالی، اعم از خمس و زکات و سایر صدقات، مصداقی است، از مفهوم کلی کمک و مساعدت به دیگران، به عبارت دیگر اسلام که آموزه‏های آن با فطرت و خواست فطری انسان هماهنگی دارد، پیروان خود را به مساعدت در حق دیگران و اهتمام به رفع نیاز همنوعان فرا می‏خواند .

این مفهوم کلی مصادیق گوناگونی را در بر می‏گیرد; از جمله رفع نیاز مالی دیگران تمام دستورالعمل‏هایی که در کتاب‏های فقهی برای پرداخت‏خمس و زکات آمده و پاداش‏هایی که در کتاب‏های اخلاقی - مبتنی بر روایات - برای ادا کنندگان این حقوق و مجازات‏هایی که برای ترک کنندگان این فریضه عنوان شده است، در همین چهارچوب قرار می‏گیرند .

قرآن کریم در دومین آیه از سوره مبارکه مائده افراد را به تعاون و همکاری با یکدیگر و راه پرهیزکاری فرا می‏خواند: «تعاونوا علی البر و التقوی‏» و نیز از رسول اکرم‏صلی الله علیه وآله آمده است: «هر کس صبح کند در حالی که به امور مسلمین همت نمی‏گمارد، از آن‏ها نیست . هر کسی که بشنود مردی فریاد می‏زند و کمک می‏طلبد و به او کمک نکند، مسلمان نیست‏»  همچنین امیرمؤمنان‏علیه السلام به نقل از رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: «کسی که حاجت‏برادر دینی خود را برآورده سازد، مانند کسی است که همه عمر، خدا را عبادت کرده است‏»

اهتمام به رفع نیاز دیگران - از نظر اسلام - نوعی تکلیف شاق و تحمیل به حساب نمی‏آید، بلکه استفاده بهینه از نعمت الهی عنوان شده است ; زیرا براساس روایتی از امام حسین‏علیه السلام: «از نعمت‏های خداوند، حاجت‏های مردم است که نزد شما می‏آورند . . .»

توجه به نیازهای دیگران و تلاش برای رفع نیاز مردم، تنها به عنوان یک اصل اخلاقی عنوان نگردیده (به طوری که اگر امکان پذیر بود، چه بهتر، والا اهمیتی نداشته باشد) بلکه هرگاه کسی از این اصل مهم اخلاقی (با دستاوردهای بزرگ اجتماعی) سرپیچی کند و بی تفاوت از کنار آن بگذرد، مورد مؤاخذه و مجازات قرار می‏گیرد . در حقیقت رفع نیاز همنوعان، نوعی تکلیف الهی با ضمانت اجرای قرص و محکم عنوان شده است . روایات فراوانی را می‏توان در این خصوص به عنوان تایید کننده آورد . به روایتی از امام صادق‏علیه السلام بسنده می‏کنیم . حضرت فرمودند:

«هر مؤمنی که برادر دینی خود را یاری ندهد - با این که قدرت بر یاری‏اش را داشته باشد - خداوند او را به حال خود واگذارد و در دنیا و آخرت ذلیلش سازد»

براساس آنچه گفته شد، از دید اسلام توجه به نیازهای دیگران و اهتمام به رفع حاجت‏های مردم، نه تنها اصلی اخلاقی است، یک تکلیفی اجتماعی است، مضافا این که به حاجت‏های مردم بایستی به عنوان نعمت‏های الهی نگریست که بر شخص وارد می‏شود و مبادا با دست رد زدن به سینه صاحب حاجت، نعمت‏خداوند را از خود سلب کرد .

از سوی دیگر عدم توجه به دیگران و کوتاهی در برابر آن‏ها مؤاخذه و ذلت را به همراه دارد; خواری و ذلتی که در دنیاو آخرت دامنگیر شخص می‏شود .

مصداق کمک به دیگران

از مصادیق کمک به دیگران، رفع نیازهای مالی آن‏هاست، آنچه در تعالیم و آموزه‏های اسلام عنوان «زکات‏» به خود گرفته است، شکل خاص آن است، اگر چه این واژه، کل حق و حقوق مالی شخص را در بر می‏گیرد (خمس را نیز شامل می‏شود)، اما واضح است که زکات و خمس احکام جداگانه‏ای دارند که در رساله‏های عملیه به آن‏ها پرداخته شده است . هرگاه افراد جامعه و صاحبان ثروت نسبت‏به پرداخت‏حقوق مالی خود مقید باشند (و در حقیقت آن مقدار از اموالشان که خمس یا زکات به حساب می‏آید، از اموال خود نشمارند، بلکه حق فقرا و بینوایان بدانند) آن‏گاه در جامعه فقیر و بینوایی پیدا نخواهد شد . حتی مازاد آن را می‏توان برای اداره بهتر جامعه اسلامی مصرف نمود .

امام صادق‏علیه السلام فرمودند: «جز این نیست که خداوند برای فقیران در اموال ثروتمندان واجبی را واجب فرمود . . . و آن زکات است‏» .

در قرآن کریم ده‏ها آیه در خصوص زکات نازل شده و این دلیل بر اهمیت این فریضه می‏باشد، و جالب توجه و قابل تامل این که در اکثر موارد اقامه نماز و ادای این فریضه (زکات) با یکدیگر آمده است .

در سوره مبارکه توبه  در برشماری ویژگی‏های مؤمنان اقامه نماز و پرداخت زکات را عنوان کرده است، و در سوره مبارکه حج  آمده است که مؤمنان کسانی‏اند که وقتی در زمین مکنت و قدرت یافتند . نماز اقامه می‏کنند و زکات می‏پردازند . گویی خداوند متعال از مؤمنان چنین انتظار دارد که وقتی در زمین به امکاناتی دست‏یافتند . نماز به پای دارند و زکات بدهند، به معروف امر کنند و دیگران را از بدی‏ها باز بدارند .

خدمت عبادی علاوه بر انگیزه الهی و تقرّب به خدا، دارای شرایط زیر است:

در راه خدا باشد.

مخلصانه انجام گیرد.

خیرخواهانه بوده و فاعلش، نیّت و هدف خیر داشته باشد.

داد و ستد و به منظور به دست آوردن مال و منال و شهرت و مقام نباشد.

همکاری بر اثم و گناه نباشد.

از منّت و آزار مبرّا باشد.

خدمت شوندگان، افراد شایسته خدمت باشند، گرچه متوجه خدمتِ خدمتگزار نباشند و ... .

چنین خدمتی از ارزش و اهمیت بسزایی برخوردار است و حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

«احسن الصنائع ما وافق الشرایع»[1]

بهترین احسانها و خدمات، آن است که موافق با شریعت ها (و طبق شرایط و موازین دینی) باشد.

محدوده خدمت

همانطور که ذکر شد، یکی از شرایط خدمت آن است که افراد خدمت شونده، شایسته خدمت باشند، در اینجا این سؤال مطرح است که آیا دایره خدمتگزاری آنقدر وسعت دارد که غیر مسلمان را نیز شامل می شود، یا اختصاص به مسلمانان و مؤمنان دارد؟ به عبارت دیگر، آیا از نظر اسلام، خدمت در هر جا و به هر کس، پسندیده و مورد ستایش است؟ یا خدمت مسلمانان و مؤمنان به یکدیگر و در جامعه اسلامی دارای ارزش و اهمّیّت است؟

از نظر اسلام، خدمت به همه مردم و نوع بشر عملی شایسته است و غرض اولیای گرامی اسلام در خدمتگزاری، تنها مؤمن یا مسلمان نیست؛ بلکه نوع بشر را شامل می شود. چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و اله می فرماید:

«رأس العقل بعد الدین التودد الی الناس و اصطناع المعروف الی کل بر و فاجر»[2]

پس از دین (و ایمان به خداوند)، بشر دوستی و نیکی به مردم، اعم از درستکار و گناهکار، سرآمد تمام کارهای عاقلانه است.

واژه «خدمت»، مفهوم گسترده ای دارد و همه امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را در برمی گیرد و به گذشت، فداکاری، ایثار و تحمّل رنج و سختی در همه این امور، خدمت و خدمتگزاری، صدق می کند.

کاری که شکل آن مفید و برخوردار از روح معنویت بوده و وسیله تقرّب به خدا باشد، در فرهنگ اسلامی خدمت نامیده می شود.