تحقیق آشنایی با روش دلفی و کاربرد آن در تصمیم گیری

آینده نگری و پیش بینی تحولات از نیازهای اساسی برنامه ریزان و مدیران است. روش دلفی که یکی از دستاوردهای جنگ سرد است در ابتدا برای برآورده ساختن این نیاز پدید آمد. اما رفته رفته با توجه به سازوکار انجام این روش که مبتنی بر انجام نظرسنجی از متخصصان است، برای حل مسائل پیچیده و تصمیم گیری در امور بغرنج به کار آمد. در برداشت های جدید این روش را فرآیندی ارتباطی دانسته اند که اجازه می دهد گروه برای حل یک مساله پیچیده، بدون کنش متقابل رودررو با مواجهه تک تک اعضای گروه، به توافق برسد. هم اکنون روش دلفی ابعاد کاربردی بسیاری یافته و در رشته های متعددی مانند بازرگانی، صنایع، سیاست، و همچنین برنامه ریزی شهری و منطقه ای مورد استفاده است. این روش در ایران چندان شناخته شده نیست. حال آنکه با توجه به پیچیده شدن امور طی سالهای اخیر تمامی افرادی که کارشان تصمیم گیری و برنامه ریزی است از روش دلفی بی نیاز نیستند. افرادی مانند مدیران سازمان های ملی، منطقه ای و محلی، شهرداران و اعضا شوراهای اسلامی شهر.

این مقاله قصد دارد تا به شکلی مقدماتی، مفاهیم و مبانی اساسی این روش را به خواننده معرفی کند.

مقدمه

زمان نگارش این نوشتار آغازین روزهای سده بیست و یکم و همچنین هزاره سوم میلادی است. همانند سپیده دم آغاز تمدن و تفکر، انسان های بسیاری در عرصه هایی مانند سیاست، برنامه ریزی، مدیریت و آموزش مشتاقند بدانند چه تحولات مهمی در سده و حتی هزاره جدید اتفاق خواهد افتاد. این اشتیاق آدمی را در معنای عام Futurism و در معنای علمی آینده نگری Prospective می نامند. در دایره المعارف علوم اجتماعی در توضیح این مفهوم آمده است: «از مفهوم Prospicere به معنای مقابل خود را نگریستن اخذ شده است و به معنای نگاه به آینده ای نزدیک به منظور پیش بینی حوادث آن است. آینده نگری نه تنها در قلمرو دانش بلکه در حیطه هنر نیز مطرح می شود. به زغم پی یر ماسه آینده نگری به معنای جستجوی طریقه ای نو در دانش است که در آن آینده را به عنوان نتیجه ای از اعمال کم و بیش آزاد و واکنش های کم و بیش قابل پیش بینی در نظر می گیرند» (ساروخانی. 1370. 581)

پیش بینی آینده و آینده نگری همواره دغدغه بشر و منشاء بیم و امید برای او بوده است. در گذشته وظیفه خبرآوری از آینده بر عهده جادوگران، پیشگویان، ستاره شناسان و فیلسوفان بود. بخش عمده ای از تعالیم پیامبران را نیز، تبشیر و تنذیر نسبت به آینده تشکیل می داد. با گسترش تدریجی سپهر دانش، آینده نگری هم بخشی از دل مشغولی های اندیشمندان گردید و روش هایی برای آن ساخته و پرداخته شد. این روش ها را می توان به ترتیب زیر برشمرد:

1- روش تخیلی- فلسفی

2- روش تاریخی- فلسفی

3- روش فرافکنی روند Extrapolation

4- روش شبیه سازی Simulation

5- روش بازنگری Monitoring

6- روش صحنه سازی Scenario Cerativity

7- روش واکنش شناسی Cross Impact Analysis

8- روش سروش یا دلفی Delphi

9- روش هنجاری Normative یا آینده نگری

در میان این روش ها، با توجه با اهمیت کاربردی، روش دلفی جایگاه خاص خود را دارد. این روش در عرصه هایی مانند سیاستگذاری و برنامه ریزی کلان و همچنین دستیابی به اجماع برای شناخت و حل مسائل پیچیده ابزار دست سیاستگذاران و مدیران در کشورهای توسعه یافته است. در این مقاله تلاش می شود تا این روش معرفی گردد.

پیشینه

قدیمی ترین ریشه های روش دلفی به معبد آیولون در شهر دلفی در یونان باز می گردد. شهر دلفی در دامنه جنوبی کوه بارناسوس و بر فراز یکی از دهانه های بزرگ خلیج کورنت قرار دارد. از نظر منظر جغرافیایی، سیمای شهر دلفی و پیرامون آن به گونه ای بود که یونانیان قدیم را به این اعتقاد واداشت که در آن جا خدایان زندگی می کنند. ویل دورانت (1372، 124) در کتاب تاریخ تمدن مجلد مربوط به یونان باستان می نویسد: «بالاتر از این صخره ها، قله های دوگانه کوه بارناسوس قرار دارد. یونانیان برای رسیدن به این قله ها صدها کیلومتر از روی صخره های دشوار بالا می رفتند. مه انبوه و دریایی که اشعه خورشید بر آن می تابد. به آن نقطه منظره ای زیبا و خوف انگیز می داد. از این رو یونانیان باور داشتند که آنجا خدایی وحشتناک سکونت می کند. اینان زلزله های متعددی را که در آن نقطه رخ داده و باعث ترس مهاجمانی چون ایرانیان و مردمان فوکیس و گل شده بود، دفاع خدایان از مقر خویش تلقی می کردند.

مومنانی از دیرباز به آنجا می رفتند تا از بادهایی که میان دره ها می وزد، یا گازهایی که از نهاد زمین برمی خیزد، آواز و اراده خدایان را بشنوند. سنگ بزرگی که کنار مخرج گازهای زمین قرار داشت به نظر یونانیان مرکز یونان و ناف عالم بود. نزدیک این سنگ بود که یونانیان در آغاز برای گالایا، الاهه زمین، و بعدها برای آپولون معابدی ساختند».

حوادث جهانی که یونانیان در آن زندگی می کردند به اراده شیاطین، ارواح و خدایان بستگی داشت. پس لازم بود تا برای آگاهی از اراده خدایان، شیاطین و ارواح به سراغ غیبگویان، ستاره شماران، خوابگزاران، وخش ها و غیره رفت و درباره زندگی با آنان مشورت کرد. اهمیت ستاره شماران و غیبگویان تا اندازه ای بود که گاهی به خدمت خاندان ها، ارتش ها و دولت ها در می آمدند. در بسیاری از معابد یونان، وخشهای بسیار وجود داشتند. معززترین و مشهورترین آنها در روزگار قدیم وخش معبد زئوس در دودونا، و در دوره بعد، وخش معبد آپولون در دلفی بود... یونانیان زنان را برای پذیرش وحی و الهام آماده تر می دانستند. از این رو، در معبد آپولونه سه پیرزن خدمت می کردند. در این معبد از شکافی که در کف معبد قرار داشت گازی مرموز بیرون می آمد. مردم می گفتند که این گاز از لاشه اژدهایی به نام پوتون، که به دست آپولون کشته شده است برمی خیزد. زن غیبگو که برای پذیرفتن وحی آمادگی داشت پشت میز بلند سه پایی می نشست و گاز مقدس را که بسیار بدبو بود استنشاق می کرد و برگهای تخدیرآوری می جوید و به حال بیخودی می افتاد. سپس بریده بریده سخنانی به زبان می آورد که به وسیله کاهنان برای حاضران ترجمه می شود (همان، 218). در تاریخ یونان آمده که اشخاص مشهوری مانند هراکلس و آریستودموس شاه مسینا با وخش معبد دلفی به مشورت پرداخته اند.

اما پیشینه روش دلفی به عنوان ابزاری علمی برای پیش بینی آینده به دهه 1950 میلادی برمی گردد و یکی از دستاوردهای جنگ سرد (Cold War) است. آغاز کاربرد این روش به پژوهشی درباره مسائل پیچیده دفاعی برمی گردد که نورمن دالکی و اولاف هلمر (Norman Dalkey & Olat Helmer) در شرکت رند (RAND) که به عنوان خزانه فکر (Think tank) عمل می کرد، انجام دادند. روش دلفی از نیمه دهه 1960 به عنوان یک روش علمی مهم در جوامع علمی شناخته شده است.

تعاریف و برداشت ها

در منابع مختلف تعاریف و برداشت های متعددی از روش دلفی شده است. برخی از این تعاریف عبارتند از:

1- «روشی برای توسعه و بهبود اجماع گروهی است».

(Anderson and others, 1975, 121)

2- «در این روش ما به دنبال توافق گروهی هستیم. زیرا این اعتقاد وجود دارد که چند کارشناس می توانند از یک نفر در امر پیش بینی صاحب نظرتر باشند» (سید جوادین، 1375، 103).

3- فرآیندی ارتباطی است که اجازه می دهد تا گروه برای حل مسأله ای پیچیده بدون کنش متقابل رودررو با مراجعه تک تک اعضای گروه، به توافق برسد». (Ghourchian, 1994, 95)

4- «روش دلفی برای حل مسائل و تصمیم گیری به کار می رود» (Sahkian, 1997)

5- «روش پیش بینی رویدادهای آتی است بر پایه نظر سنجی داوری های افراد متخصص درباره هر موضوع». (Javy and Julial, 1991)

عناصر مشترک این تعاریف گرد این موضوع است که دلفی:

1- روش (Method) یا فنی  (Technique) علمی است.

2- برای پیش بینی آینده

3- بر پایه اجماع نظرات متخصصانی که با یکدیگر تماس رودررو نداشته اند.

از این رو مشخص می گردد که در روش دلفی، همه افراد این شانس را ندارند تا در جریان تحقیق به عنوان پاسخگو وارد شوند و نیازی به نمونه گیری نیست. این موضوع از وجوه تمایز این روش یا روش های مرسوم مانند پیمایش (Survey) است. در این روش بر حسب موضوع که می تواند سیاست، آموزش یا محیط زیست باشد. باید به سراغ متخصصان رفت. افرادی که دانش و آگاهی کافی درباره موضوع دارند و نظرات آنان به عنوان صاحب نظر و متخصص مورد پذیرش دیگران است.