چکیده:
ایران به عنوان یکی از کهن ترین امپراتوری های جهان همیشه دارای ارتشی نیرومند و مجهز بوده است. شکل و ساختار ارتش ایران در طول قرن ها همواره تغییر کرده و متناسب با شکل حکومت ها ، سازمان بندی و کارآییِ آن متحول شده است. اما بدنه ارتش تا زمان روی کارآمدن رضاشاه پهلوی همیشه دارای ویژگی های خاصی بوده است که عمدتاً به شرایط سیاسی، اجتماعی ایران مربوط می شود.
برای مثال ، ایلات و عشایر در طول تاریخ همواره مهم ترین تأمین کننده های نیروهای نظامی ایران بوده اند و اغلب حکومت ها نیز از میان همین ایلات و عشایر برخاسته اند. اما به دنبال تغییراتی که پس از نهضت مشروطیت ایران در ساختار سیاسی , اجتماعی و اقتصادی ایران به وجود آمد ، لزوم تغییر در ساخت ارتش نیز احساس شد و عده ای از افسران ناسیونالیست ایرانی برای تدارک ارتشی به سبک جدید کوشیدند. اوضاع سیاسی جهان به خصوص پس از جنگ جهانی اول و لزوم تأسیس دولت مرکزی نیرومند در ایران، وجود ارتشی نیرومند را ضروری می ساخت و به دنبال آن برای اولین بار « ارتش ملی» در ایران پدید آمد. عناوینی که در این مقاله مورد توجه قرار خواهد گرفت ، عبارتند از:
- تاریخچه ارتش در ایران: ماد ، هخامنشی ، ساسانی ، صفوی و قاجار (به طور خلاصه)
- اوضاع سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی ایران در آستانه جنگ جهانی اول (به طور خلاصه)
- لزوم شکل گیریِ دولت قوی و متمرکز ملی در ایران
- چگونگی تشکیل ارتش نوین ملی ایران
- ریخت شناسی ارتش نوین ملی و بیان امتیازات و کاستی های آن.
مناسبات ایران و ترکیه و شیروان و داغستان در اواخر
سده شانزدهم میلادی
شاهین فاضل و فرح حسینوا
اعضای هیئت علمی انستیتوی تاریخ آکادمی علوم آذربایجان
چکیده :
1- تاریخ ایران و ترکیه در آثار متعدد مورخان از آن جمله در کتب تواریخ اسکندر منشی ترکمان, قاضی احمد قمی, مصطفی عالی افندی, مصطفی سلانیکی, ابراهیم پچوی و ... منعکس گردیده و پژوهشگران از این آثار پرقیمت کم و بیش استفاده نموده اند، ولی ما یک کتاب تاریخیِ خیلی پرارزش نیز در دست داریم که متأسفانه محققان از آن بهره مند نبوده اند. زیرا این کتاب تا به حال به چاپ نرسیده و نسخه خطی آن در کتابخانه دانشگاه استانبول محفوظ می باشد. نام کتاب ذکر شده « ظفرنامه سلطان مراد ثالث » است که از طرف ابراهیم رحیم زاده، مورخ عثمانی تألیف گردیده است.
2- ناگفته نماند که در اواسط عصر شانزدهم میلادی، امپراطوری عثمانی در کشورهای متعدد کره زمین حاکمیت خود را توسعه داده بود و برای اشغال سواحل دریای خزر تلاش می نمود از راه های تجاری و ترانزیتیِ قفقاز بهره برداری نماید.
3- بنا بر معلومات ابراهیم رحیم زاده، در تاریخ 8/9/982 هجری (23/12/1574 میلادی) مأمورین بلندمرتبه عثمانی در دیوان سلطان مراد ثالث جمع شده، حالت و وضعیت دول اسلامی و به اصطلاح هجوم شرق به اراضی دولت صفوی را تحت مذاکره قرار داده بودند, ولی اجرا و انجام طرح فوق بعد از 4 سال در بهار 986 صورت گرفت.
4- برای اجرای آن طرح، عثمانی ها به کمک و یاریِ حکمران و فرمان فرمایانِ ایالات قفقاز شمالی امیدوار بودند و به حاکمان آوارستان, قیطاق, قوموق و تباساران نامه هایی راجع به همکاری بر ضد صفویان فرستادند. بنا بر معلومات ابراهیم رحیم زاده، جنگی که در نزدیک شهر شماخی شیروان صورت گرفته بود (در فصل خزان 986) امیر شمخال، حاکم قیطاق و قوموق به تعداد 30 هزار دلاوران داغستان را جمع کرده و به عثمانی ها کمک رسانیده بود، ولی عثمانی ها از ترس قزلباشان بعد از پیروزی نتوانستند در شماخی بمانند و لشگرهای خود را به شهر دربند انتقال دادند.
شایان توجه است که اهالی دربند اگر هنگام هجوم عثمانی ها به شیروان بر ضد صفویان برخاسته بودند، بعد از دریافت خبر هجوم تازه قزلباشان، قشون های عثمانی را از شهر بیرون راندند. در آینده لشگر کشی اهالی قفقاز بر ضد عثمانی ها افزایش پیدانمود و در نتیجه، نظامیان عثمانی و تاتار به سرکردگی عثمان پاشا از دربند بیرون جستند.
روابط سیاسی و تعاملات فرهنگی و تمدنیِ ایران و عراق از مشروطه تا انقلاب اسلامی
هدایت فرح بخش - کارشناس ارشد تاریخ
چکیده :
اقوام ساکن در منطقه میان رودان (بین النهرین) از ده ها قرن پیش از میلاد مسیح با ایرانیان ارتباط اقتصادی، فرهنگی و فکری داشته و در تعاملی پیوسته به تکامل یکدیگر کمک کردند. آریاها در پهنه فلات ایران تا مدیترانه با همکاری مردمان این مناطق به خصوص بومیان همجوار بین النهرین، پایه های فرهنگ و تمدن درخشان اولیه جهانی را طراحی و پایه ریزی نمودند. ایرانیان در کوششی مشترک توانستند مراکز مهم تمدن اور نینوا, بابل, سلوکیه و تیسفون و حران را به نحوی چشمگیر گسترش داده و در محدوده آن روزگار و در عرصه جهانی به نمایش درآورند. اگرچه در این باره نمی توان رویارویی و تصادمات سیاسی و اجتماعی و فکری و اقتصادیِ انکارناپذیرِ اقوامِ ایرانی و بومیان حوزه رودخانه های دجله و فرات را نادیده گرفت. تشابه و تفاوتی که از دوره باستان و سپس خلفای بزرگ (راشدین) و خلفای کوچک (بنی امیه و بنی عباس) و ترکان و آل عثمان تا ظهور و تأسیس کشور عراق ادامه یافت. بیشترین عوامل مؤثر در این کنش و واکنش ها عوامل جغرافیایی و اقتصادی و فرهنگی و فکری و اجتماعی و سیاسی بوده است. علاوه بر آن نمی توان تحولات این منطقه را بدون اصلاحات و تغییرات جهانی بررسی و مطالعه نمود، زیرا جوامع انسانی همچون دانه های زنجیر اگرچه از یکدیگر مستقل و منفک می باشند، ولی علایق بین آنها سرنوشتشان را در تعاملی اجتناب ناپذیر، به یکدیگر پیوند داده است.
این پژوهش به دلایل ذیل می تواند مورد توجه قرار گیرد:
1- سرزمین غرب فلات ایران، اولین ناحیه مسکون و متمدن جهان گذشته تاکنون محسوب می گردد.
2- منطقه بین النهرین سرزمینی است که دارای شرایط طبیعی و جغرافیاییِ متکاثر و متنوعی است.
3- اقوام مختلفی در آن زیسته و ماندگار شده اند و برخی دیگر در طول زمان نابود گردیدند.
4- سرزمین میان رودان اولین جایگاه و مهبط وحی و پیامبران الهی بوده است.
5- بین النهرین میان سه قاره قدیم جهان, کانون برخوردها و تضاربات سیاسی و اقتصادی محسوب می گردد.
6- عراق به عنوان موضوع اصلیِ این پژوهش، همواره پس از جنگ اول جهانی کانون تعارضات و تداخلات منطقه خاورمیانه بوده است.
7- عراق مجموعه ای از اقوام عرب, کرد, فارس, آموری, آشوری و دیگر قبایل است که پیوند آنها و خاستگاهشان در این منطقه محدود، قابل تأمل و بررسی است.
8- تفکرات مذهبی و ملی متنوع در عراق در این پژوهش حائز اهمیت است و …
سرفصل هایی که در این پژوهش به آنها توجه می شود:
الف- شناخت تاریخ مختصر بین النهرین
ب- تعریف روابط خارجی
ج- تعریف و تشریح روابط سیاسی
د- چگونگی پیدایش حکومت عراق و تحولات آن
ه بررسی روابط ایران و عراق در دوره مشروطه و پیامدهای آن
و- عراق و تأثیر تحولات جهانی بر آن در فاصله دو جنگ جهانی اول و دوم
ز- روابط عراق و ایران پس از جنگ های جهانی و دلایل پیدایش تصادمات جدی این دوره
ح- دلایل گسترش اختلافات عراق با ایران به استناد اسناد تاریخی
ط- عوامل بنیانی و زمینه های پیدایش جنگ هشت ساله
ی- نتیجه گیری
موقوفات آستان قدس رضوی در آسیای میانه و افغانستان
* علی کریمیان- رئیس گروه پژوهش پژوهشکده اسناد سازمان اسناد ملی ایران
چکیده :
سنت حسنه وقف، یکی از مصادیق احسان و غیرخواهی است که بیشتر با استفاده از تعالیم انبیاء آن را از دیرباز به وجود آورده و در صحنه سیاست اجتماعی، به ودیعت نهاده است. وقف یکی از حسنات مؤکد و از « باقیات صالحات » است. از نظر اخلاقی نیز، بارزترین تجلی روحیه تعاون اجتماعی است.
از طرفی نیز در آیات و روایات زیادی, مسلمانان را به انجام اعمال صالحه, دادن صدقه به نیازمندان و کوشش در برطرف کردن حوائج مادی و معنویِ مسلمانان تشویق می شدند و با ورود اسلام در ایران، فصل جدیدی در حیات معنویِ این سرزمین گشوده شد.
سنت پسندیده وقف با تأثیرپذیری از جهان بینی اسلامی و اعتقادی به معاد به صورتی استوار و جهت دار مطرح گردید و روز به روز بر شمارِ موقوفاتِ گوناگون افزوده شد.
از آن جایی که وقف از مصادیق بارز « صدقه جاریه » است و بالقوه ظرفیت بسیاری برای حل مشکلات اقتصادی, اجتماعی و فرهنگی دارد, می تواند برای تحقق منابع عمومی, تأمین آسایش و بهبود فعالیت های جامعه, نقش مؤثری ایفا نماید، و از طرف دیگر وقف در اسلام به عنوان یک نهاد فقهی و حقوقی, همواره پشتوانه اجتناب ناپذیرِ اقتصاد ملی – اسلامی بوده است.
هدف اصلیِ وقف را می توان در تحقق منافع عمومی, تأمین آسایش جامعه, بهبود سطح زندگی مردم, بازسازی و توسعه مساجد, حمایت از مبلغان و ائمه مساجد, گسترش آموزش علوم فقهی – مذهبی, گشایش مدارس، آموزش, حفظ و قرائت قرآن کریم , همچنین در اهتمام به امور کشاورزی, صنعتی و بازرگانی می شمارند. این امر، نشان می دهد که میدان فعالیت وقف گسترده تر و پردامنه تر و منحصر به فعالیت های نیکوکاری و احسان خواهی نمی شود, بلکه در عمق رویدادهای اجتماعیِ جامعه ریشه دارد, به طوری که در برخی از وقفنامه ها، مصرف هایی دیده می شود که امروزه مایه شگفتی است. همچنین علاوه بر موارد مصرف، در ترویج معارف و کمک به مستمندان, حتی برای حمایت و محافظت از جانوران نیز وقفنامه هایی موجود است.
از نکات مهم دیگر، علاوه بر موارد مصرف موقوفات, متن وقفنامه هاست که نمایانگرِ ذوق و هنر و قدرت ادبی و تسلط نویسنده بر ظرایف ادبیات عرب و ملاحت های فارسی است که خود قابل تعمق است. از این بررسی، ابعاد مختلف وقف می تواند زمینه موضوع های پژوهشیِ متفاوتی باشد، اما علی رغم ابعاد مختلف وقف و قدمت تاریخی که سنت وقف داراست, از سوی صاحبان قلم و اندیشه کمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.