پتروشیمی در جهان
مقدمه:
«پتروشیمی» صنعتی است که از طرفی، دامنه کاربرد محصولات آن بسیار گسترده است و سهم بالایی از تجارت جهانی را به خود اختصاص می دهد و از طرف دیگر، سرمایه گذاری در این صنعت مستلزم رعایت نکاتی است که بدون آنها نمی توان به ثمربخش بودن سرمایه گذاری انجام شده امیدوار بود. رویکرد کشورهای مختلف به این صنعت با هم متفاوت است. بیشتر کشورهای پیشرفته، برنامه های راهبردی بلندمدتی برای تسلط بر بازار محصولات پتروشیمی دارند. این کشورها حتی برای فروش مجوز تولید نیز برنامه های ویژه ای دارند و هر ساله فهرستی از فن آوری های قابل فروش را انتشار می دهد. کشورهایی مثل ژاپن و کره از این صنعت به عنوان نیروی محرکه صنایع مختلف خود استفاده کرده اند. کشورهای در حال توسعه و جهان سوم، به ویژه آنهایی که صاحب منابع عظیم نفت و گاز هستند، معمولاً دنباله رو و متأثر از سیاستهای کشورهای صنعتی و پیشرفته بوده اند. ایران به سبب قرار گرفتن در شاهراه انرژی جهان و در اختیار داشتن منابع عظیم نفت و گاز، می تواند نقش مهم و شایسته ای در عرصه صنعت پتروشیمی جهان به عهده گیرد.
تحولات جهانی صنعت پتروشیمی
صنعت پتروشیمی در سال های اخیر، تحولات چشمگیری داشته است که فهرست وار عبارتند از:
الف) تغییر در تمایل عمومی از مصرف مواد خام مایع به هیدروکربورهای گازی، که این امر سبب شده است تا مجتمع های تولید مواد پتروشیمی در نزدیکی میدان های گازی استقرار یابند.
ب) احداث بیش از حد مجتمع های پتروشیمیایی و در نتیجه ایجاد ظرفیت مازاد.
ج) کاهش چشمگیر سرمایه گذاری در عرصه توسعه و تحقیقات محصولات پایه پتروشیمی.
د) بحرانهای سیاسی و مالی در جهان، به ویژه در کشورهای صنعتی که باعث سقوط شدید قیمتها، تقاضا و سایر عوامل شده است.
با توجه به ساختاری بودن ماهیت تحولات یاد شده، صنعت پتروشیمی ناگزیر است در بلند مدت، برای حفظ توان رقابتی در بازار، به تغییرات بنیادین تن دهد. ازجمله این تغیرات می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- تجدید ساختار در صنایع پتروشیمی کشورهای توسعه یافته
ساختار صنایع پتروشیمی کشورهای توسعه یافته به سبب وجود مازاد تولید و کاهش نرخ بازگشت سرمایه، در حال تغییر است. چنین تجدید ساختارهایی در قالب ادغام بنگاه های تولیدی، افزایش مقیاس با انعقاد پیمان های استراتژیک، افزایش اثرات هم افزایی بر اساس مزیت های رقابتی و ورود به کشورهای در حال توسعه همانند چین، از طریق سرمایه گذاری مستقیم، در حال انجام است. انتظار می رود روند ادغام در صنایع پتروشیمی افزایش یابد و شرکتهای کوچک و متوسط مجبور شوند تا برای تولید در مقیاس بهینه، در یکدیگر ادغام شوند. تولید کنندگان مواد شیمیایی که از مواد اولیه مایع(مانند نفتا) استفاده می کنند، در رقابت با تولیدکنندگانی که از گاز بهره می گیرند، تحت فشار زیادی قرار خواهند گرفت، زیرا دسته دوم از مزایای بهره گیری از خوراک گاز بهره مند هستند. اینکه سرمایه گذاری در زمینه توسعه و تحقیق و ابداعات فناوری نیز کاهش چشمگیری یافته است، می تواند همراستا با همین جریان ادغام باشد. موج عظیمی از همکاری ها، توافق در تولید و پیمان های استراتژیک میان تولید کنندگان صنعت پتروشیمی به راه افتاده است، به طوری که در یکصد سال گذشته، چنین حجم عظیمی از پیمان ها و توافق ها میان شرکتهای اروپایی، آمریکایی و ژاپنی مشاهده نشده است. در سال 1999، تعداد تولیدکنندگان پلی اتیلن در سراسر اروپا از 23 به 16 و تعداد تولید کنندگان پروپیلن از 16 به 12 کاهش یافت. در نتیجه تولید پلی الفین ها در انحصار تعداد معدودی از تولید کنندگان قرار گرفت. در آخرین ادغام که در صنعت پتروشیمی رخ داد، شرکت «داو کمیکال»، شرکت «یونیون کرباید» را خریداری کرد و به بزرگترین تولیدکننده پلی اتیلن مبدل شد. همچنین این ادغام موجب همپوشانی فناوری های دو شرکت و امکان رقابت شرکت تشکیل دهنده در تمامی بازارهای پلی اتیلن شد. به جز ادغام ها عوامل دیگری نیز در تخصصی و انحصاری تر شدن صنایع پتروشیمی مؤثرند. از نظر مارچلو پیچوتی، کارشناس شرکت تکنیپ ایتالیا، بهترین سیاست برای کشورهای دارای ذخایر غنی گاز این است که فعالیت های خود را برای تولید الفین های سبک و در انحصار گرفتن این محصولات متمرکز کنند؛ همچنین کشورهایی که صنایع پتروشیمی آنها از نفتا تغذیه می کنند نیز بهترین کار، تبدیل محصولات جانبی از طریق عملیات کراکینگ به محصولات پتروشیمی تخصصی است.
ادغام پالایشگاه ها و صنایع پتروشیمی نیز البته مسئله قدیمی است که در همین راستا باعث تقویت جریان ادغام ها شده است. طی ده ها سال، تولیدکنندگان اروپایی که برای تأمین خوراک صنایع پتروشیمی خود به نفتا نیاز داشتند، به دنبال ادغام این دو صنعت در یکدیگر بودند؛ زیرا نفتا ماده اولیه مورد نیاز تولید بنزین به عنوان سوخت خودروها بود که این امر گرانی مجازی نفتا را به همراه داشت. بدین ترتیب در کشورهای اروپای غربی، نفتا به عنوان ماده اولیه تولید سوخت خودرو مشمول رژیم مالیاتی متفاوتی است. در این میان، شرکتهای نفتی و مجتمع های پتروشیمی مجبور بودند تا به سبب وجود تقاضای مستمر برای بنزین، میزان تولید اتیلن را کاهش دهند. می توان نتیجه گرفت که قیمت نفت خام و یا نفت، در این کشورها بر صنایع پتروشیمی اثر شدیدی داشته و دارد. از این رو، ادغام فرآیند پالایش و تولید محصولات پتروشیمی، ممکن است در کاستن از هزینه تولید تأثیر به سزایی داشته باشد.
2- بکارگیری فنآوری پیشرفتهتر در صنعت پتروشیمی
به سبب توسعه فناوری های جدید در حوزه هایی چون فناوری اطلاعات(IT)، نانو تکنولوژی(NT) و تکنولوژی های الکترونیک و میکرو الکترونیک (ET)، پیوند این تکنولوژی ها با صنایع پتروشیمی افزایش یافته است. خصوصاً تأثیر IT بر روی صنایع پتروشیمی کاملاً محسوس است و بهره وری و توسعه تکنولوژی های جدید را بهبود خواهد بخشید. نقش IT نه تنها در فرآیند تولید بلکه در زمینه صادرات، فروش و توزیع نیز لحاظ شده است. از طرف دیگر متداول ترین روش برای ارائه فرآیندها و فناوری های نو در عرصه صنایع پتروشیمی، ادغام و ترکیب فناوری های موجود با فناوری های اطلاعات و نانو است. توسعه فناوری، افزایش هزینه های تحقیق و توسعه را به دنبال داشته و مشارکت شرکتها در تأمین این هزینه را می طلبد. همچنین احتیاج به همکاری بین کشورها، ضرورت معرفی استانداردهای تکنولوژی جدید(New Technological Standard) را افزایش داده است. مارچلو پیچوتی معتقد است که در سالهای آتی« در خود تکنولوژی پتروشیمی(محصولات پایه)، تحولات چشمگیری به وقوع نخواهد پیوست؛ به عنوان مثال نباید از فناوری کاتالیزوری شیمیایی انتظار داشته باشیم روش های جدید انقلابی را معرفی کند که باعث بروز معجزه در وضعیت کنونی شود. باید توجه داشت که فناوری کاتالیزوری شیمیایی، به حد اکثر رشد خود رسیده است و به اصطلاح بالغ شده است. از این رو نمی توان انتظار داشت که در این رشته، پیشرفت چشمگیری روی دهد.