مقدمه
در جوامع امروز بشری همراه با رشد جمعیت، افزایش وسایل نقلیه و نیاز به جابجایی افراد و تبادل کالا، اهمیت و نقش کلیدی فراهم نمودن تسهیلات سریع و ایمن حمل و نقل بیش از پیش احساس می‌شود. طراحی مناسب شبکه معابر شهری و جاده‌ها می‌تواند نقش مهمی در رفع این نیاز ایفا کند. در دستیابی به یک سیستم حمل و نقل سریع و ایمن، سه عامل مهم استفاده کننده از سیستم، وسیله نقلیه و جاده دخیل هستند که شناخت نقش و تاثیر هر کدام به تنهایی و ارتباط آنها با یکدیگر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
طراحی راه به عنوان یکی از پارامترهای اصلی سیستم حمل و نقل، علاوه بر تامین خصوصیاتی نظیر ایمنی و سرعت باید در کاهش مصرف سوخت، کاستن آلودگی زیست محیطی و کاهش هزینه‌های ساخت و اجرا مخصوصاً در مناطق شهری نیز موثر باشد.
در کشور با توجه به عدم گستردگی خدمات و یکسان نبودن توزیع خدمات عمومی در سراسر کشور، روند مهاجرت از مناطق دورافتاده به سمت شهرهای بزرگ همیشه در حال رشد بوده است. امروزه رشد سریع و روزافزون جمعیت در شهرهای بزرگ کشور و رشد حاشیه‌نشینی که هیچ تناسبی با امکانات شهری، خدمات عمومی و رفاهی و حتی معابر شهر ندارد، مشکلات فراوانی را برای شهرهای بزرگ پدید آورده است.
گسترش بی‌رویه شهرهای بزرگ و هجوم جمعیت جویای کار به این شهرها بعد دیگری از مشکلات فرهنگی اجتماعی، یعنی مشکلات ترافیک و عبور و مرور در خیابان‌ها را پدیدار ساخته است.
گسترش بی‌رویه جمعیت در شهرهای بزرگ یک فرصت طلایی برای کارخانجات و صاحبان صنایع خودروسازی است که سیل تولید بی‌رویه خودرو را برای سود بیشتر به شهرهای بزرگ سرازیر می‌کند، غافل از این که این تولید و فروش بی‌رویه خودرو، معابر شهرها را تبدیل به یک کلاف سردرگم می‌نماید. علاوه بر این میلیون‌ها لیتر بنزین که جزو ثروت ملی است و باید برای نسل آینده در کارهای زیربنایی مصرف شود، بعضی از مواقع در خیابان‌ها فقط و فقط برای گردش‌های خیابانی مصرف می‌گردد. مبارزه‌ای که زندگی روزمره اجتماعی و فرهنگی شهروندان را درگیر خود نموده است و حتی بهداشت روانی و آرامش اعصاب شهروندان را نیز با مشکل مواجه نموده است.
مشکلات ترافیکی در شهرهای بزرگ روزانه هزاران ساعت از عمر شهروندان را می‌بلعند. منشاء این مشکلات، عوامل متعدیدی هستند. این عوامل قادرند که به تنهایی مرتب‌ترین شهرهای دنیا را به ضعیف‌ترین و بی‌نظم‌ترین شهرها تبدیل نماید. تعدادی از این عوامل که بر روی بسیاری از مسائل اچتماعی و فرهنگی و بهداشت روانی و حتی ترافیک اثر می‌گذارند، عبارتند از: رشد بی‌رویه و قارچ‌گونه شهرهای بزرگ، مهاجرت بی‌رویه و گسترش حاشیه‌نشینی، متمرکز بودن خدمات مورد نیاز مردم، تولید، فروش و استفاده بی‌رویه خودرو، عدم خروج خودروهای فرسوده.
وضعیت نامناسب رشد شهرها و عدم رشد خدمات عمومی و امکانات رفاهی، باعث بروز ناهنجاری‌های اجتماعی بسیاری می‌گردد. این ناهنجاری‌ها در چند دهه اخیر مسوولان شهرهای بزرگ را وادار ساخته است تا در مورد توسعه اصولی و شکل‌دهی و برنامه‌ریزی توام با آینده‌نگری برای شهرها چاره‌ای بیاندیشند و از این رو طراحی و برنامه‌ریزی اصولی احداث شهرهای جدید در اطراف شهرهای بزرگ تبدیل به اصلی‌ترین تفکر مدیران شهری شده است.
طراحی و برنامه‌ریزی این شهرها، دو رکن مهم و اساسی داشت که عبارت بودند از: کاربری و ارتباطات.
ابتدایی‌ترین اصل احداث این شهرها از خدمات مهندسان مشاور شهرساز و مهندسان مشاور حمل و نقل و ترافیک آغاز می‌شد، که اثرات بسیار ارزنده‌ای را بجای می‌گذاشت. این مهم به مرور به فراموشی سپرده شد و تنها استفاده از یکی از مهندسان مشاور مهندسان مشاور شهرساز در احداث شهرهای جدید مدنظر قرار گرفت و در بعضی از موارد از یک کارشناس معمولی ترافیکی هم برای خالی نبودن عریضه استفاده می‌گردید. با بروز چنین مساله‌ای از این پس باید منتظر نتایج پر از مشکل و رویدادهای معضل‌آفرین در آْینده آن شهرهای جدید، همانند شهرهای موجود باشیم که تمام کارهای توسعه و هدایت آنها فقط توسط یک گروه مشاور معمار و شهرساز صورت گرفته است.
پیشتر نیز بیان شد که مشکلات ترافیکی و معضلات رفت و آمد در شهرهای بزرگ، تمام جنبه‌های زندگی روزمره شهروندان را تحت‌الشعاع قرار داده است، ایجاد اضطراب و استرس در صف‌های طولانی خودروها پشت چراغ قرمز و وقت‌گیر بودن آن از جمله مسائلی است که حتی بر روی بهداشت روان و شرایط روحی شهروندان اثر منفی می‌گذارد که این فقط یکی از اثرات منفی معضلات ترافیکی است.
عمده مشکلات شهرهای بزرگ در مقوله رفت و آمد و ترافیک عبارتند از:
الف) تقاطع‌ها: وجود تقاطع‌ها در طول مسیر و شریان‌های ترافیکی یکی از عمده معضلات ترافبیکی است. بهترین تشبیهی که می‌توان در مورد این تقاطع‌ها بکار برد، این است که این تقاطع‌ها مانند شیرهای آبی هستند که در مقابل جریان آب قرار گرفته شود و آب به صورت منقطع عبور کند. وجود این تقاطع‌ها که در شریان‌ها و مسیرهای اصلی حکم مزاحم را دارند، باعث کاهش حجم عبور و مرور وسائل نقلیه عبوری می‌گردند.
از ویژگی‌های مهم و خطرساز تقاطع‌ها، برخورد وسایل نقلیه Traffic conflict می‌باشد. در این زمینه حتی روش‌هایی در علم ترافیک به نام Conflict technique توسعه یافته است که برخوردها را بوسیله ایجاد رفوژهای متعدد به حداقل می‌رساند.
ب) چراغ راهنمایی: استفاده از چراغ راهنمایی در تقاطع‌ها نیز برای ساماندهی حرکات وسایل نقلیه در جهت‌های مختلف می‌باشد و به همان اندازه که در حرکات نظم بوجود می‌آورد، ظرفیت تقاطع‌ها را برای عبور و مرور کاهش می‌دهد، زیرا چراغ راهنمایی نیز همانند همان شیر کنترل سر راه جریان آزاد آب قرار گرفته و آن را به جریان منقطع تبدیل می‌کند.
طرح روان‌سازی ترافیک در شبکه معابر شهری با توجه به مشکلات فراوان ترافیکی، مبتنی بر طرح‌ها و فعالیت‌های متخصصان در کوتاه، میان و بلندمدت می‌باشد. در این میان ساخت دوربرگردان‌ها به جهت مزیت‌های فراوان آن در مقابل استفاده از تقاطع چراغدار و تقاطع غیرهمسطح از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
کاهش زمان تاخیر از طریق افزایش ظرفیت عبوری خودروها تا میزان 30درصد، رعایت طول تداخلی، حذف چراغ راهنمایی و در نتیجه کاهش هزینه نگهداری این چراغ‌ها، فراهم آوردن امکان دسترسی آسان به تمامی جهات حرکتی برای خودروهای عبوری، افزایش سطح سرویس، افزایش سرعت عملی، جلوگیری از اجرای پروژه‌های پرهزینه مانند تقاطعات غیرهمسطح، اجرای سریع این پروژه در کوتاهترنی مدت زمان، کاهش مصرف سوخت و کاستن آلودگی‌های زیست‌محیطی به سبب حذف چراغ‌های قرمز از مزیت‌های ساخت دوربرگردان می‌باشد.
در این مقوله مزیت استفاده از دوربرگردان در کاهش مصرف سوخت و کاستن آلودگی زیست محیطی و در حالت کلی صرفه‌جویی اقتصادی در این زمینه به سبب حذف چراغ‌های قرمز با ارائه اطلاعات، آمار و جداول از وسایل نقلیه تیپ (پراید نسیم i، پژو 206. 160 و سمند LX) و دوربرگردان‌های اجرا شده، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
وسایل نقلیه تیپ به عنوان نمونه آماری از وسایل نقلیه موجود در کشور با مصرف سوخت تقریباً برابر، برای ارائه بهتر مطالب و مقایسه درنظر گرفته شده است. با توجه به تحقیقات به عمل آمده در مصرف سوخت برای وسایل نقلیه در هنگام استفاده از دوربرگردان به طور میانگین در حدود 7درصد صرفه‌جویی می‌شود. همچنین از مقدار انتشار آلاینده Co2 (مهترین گاز گلخانه‌ای) نیز به طور میانگین برای وسایل نقلیه به میزان 6درصد کاسته خواهد شد. با توجه به حجم بالای وسایل نقلیه موجود در شبکه معابر به میزان قابل توجهی از مصرف بنزین که از عمده‌ترین مواد وارداتی کشور می‌باشد، کاسته می‌شود.
برای اولین بار در دنیا از المان ساده ترافیکی، یعنی دور برگردان برای حل بزرگترین معضل ترافیکی، یعنی برخوردهای مستقیم وسایل نقله با یکدیگر به هنگام عبور از تقاطعاتی که جهات حرکت بوسیله چراغ راهنمایی کنترل می‌شود، استفاده شود. با این روش که بوسیله شهرداری تهران ابداع گردیده است، با صرف هزینه بسیار ناچیز می‌توان چراغ تقاطع را حذف و جریان ترافیک را که قبلاً در تقاطع به صورت منقطع انجام می‌گرفت، به صورت پیوسته انجام داد. مدل‌های ارائه شده در این مقاله بر اساس تئوری‌های ترافیکی و همچنین اندازه‌گیری‌های میدانی کالیبراسیون شده‌اند. هم‌اکنون تعداد زیادی از این طراحی‌ها در بزرگراه‌ها و شریان‌های درجه 1 ایجاد شده که روانی خوبی را به ترافیک عبوری داده است.
کلمات کلیدی:
دوبرگردان کالیبراسیون چراغ راهنمایی مصرف سوخت
ایده حذف چراغ راهنمایی و تقاطع
سال‌هاست که متخصصان در مورد حذف تقاطع‌ها و چراغ‌های راهنمایی در شبکه معابر شهری بحث می‌کنند. شهرداری تهران برای اولین بار در دنیا از یک المان ساده ترافیکی در یک کار بزرگ، یعنی حذف تقاطع استفاده نمود و این عمل در بزرگراه بسیج (بزرگراه افسریه) در محل تقاطع افسریه انجام گرفت و از یک دوربرگردان (U-TURN) طبق اشکال زیر استفاده شد و با بکارگیری آن تقاطع مسدود شد.