موقعیت جغرافیایی شهرستان قوچان :
قوچان یکی از شهرهای مرتفع شمال شرقی استان خراسان است و این شهر در مسیر شاهراه آسیایی مشهد به تهران قرار دارد . فاصله این شهر تا مشهد در مسیر این جاده 132 کیلومتر و تا مرز ایران و ترکمنستان 58 کیلومتر است / بدین ترتیب این شهر از نظر جغرافیایی در مسیر راههای درگز و باجیگران ، نیشابور سبزوار ، شیروان و مشهد قرارگرفته است ، مسیری که در واقع همان معبر و گذرگاه اصلی کاروانیان قدیم و شاهراه ارتباطی جدید است . شهر قوچان در دشت قوچان و در عرض جغرافیایی 36.35 الی 37.45 و طول جغرافیایی 47.50 الی 59 قرار گرفته است . و اختلاف ظهر آن با تهران 25 دقیقه و قبله آن 51 درجه و 1 دقیقه و 7 ثانیه می‌باشد . ارتفاع قوچان از سطح دریاهای آزاد 1217 متر می‌باشد .
بررسی جایگاه و نقش شهر در استان ، شهرستان و حوزه نفوذ :
محدوده حوزه نفوذ شهر قوچان همان محدوده سیاسی شهرستان قوچان می باشد و جهت شناخت شهر می‌بایست جایگاه آن حوزه نفوذ مورد بررسی قرار داد و علاوه بر آن ویژگیهای جمعیتی ، فرهنگی ، اقتصادی و ... حوزه نفوذ را نیز باید شناخت .
بدون تردید می‌توان گفت بخش عمده‌ای از فعالیتها و حیات شهرها به وضعیت حوزه نفوذ آنها وابسته می‌باشد و هر چه شهر از حوزه نفوذ وسیعتری بهره‌مند باشد دارای جمعیت ، بازار پویا ، حیات و رونق شهری بهتری خواهند بود چرا که شهرها خود امکانات مورد نیاز روستاها و حوزه نفوذ خود را تامین می‌کنند و حوزه نفوذ شهری ، منابع مورد نیاز شهرها همچون مواد غذایی اولیه بعضی از صنایع و ... را تامین می‌نمایند و بخصوص این امر در مورد شهرهای میانی و شهرستانها محسوستر می‌باشد .
در منطقه شمال خراسان که شهر قوچان در آن واقع شده است ، قوچان به دلیل برخورداری از یک سری فاکتورها از حمله موقعیت اداری ، سیاسی ، ارتباطی و نیز نوع خدمات موجود تقریبا شهرهای شیروان ،درگز و بخشی از نواحی اسفراین، نیشابور تحت نفوذ خود داشته است و به عنوان مرکز ثقل مسائل مختلف منطقه و مرکز آن به شمار می‌رفته است . لیکن با تغییرات بوجود آمده در ساختار اداری و سیاسی کشور و تشکیل شهرستانهای درگز و شیروان و نیز عدم گسترش خدمات در قوچان رفته رفته از اهمیت این شهر کاسته شد بعلاوه رشد و توسعه شهر مشهد به عنوان یک مادر شهر منطقه جذب تمامی امکانات مورد نیاز و از طرفی گسترش امکانات حمل و نقل و راههای باعث شد تا عملاً در سالها قوچان نقش مرکزیت خود را در منطقه شمال خراسان از دست بدهد بطوریکه در حال حاضر نفوذ چند نواحی اطراف ندارد . لیکن با توجه به برخورداری از موقعیت ارتباطی مناسب این شهر و با انتقال خدمات از استان به دیگر شهرها ، شهر قوچان در سالهای آتی می‌تواند از جایگاه مهمی در به تحت نفوذ رد آوردن مختلفی همچون درگز ، شیروان ، اسفراین و بخشی از روستاهای اطراف سبزوار، نیشابور و چناران برخوردارند که دسترسی به این امر مهم در گرو تغییرات در ساختار اداری و سیاسی استان خراسان می‌باشد .
شهرستان قوچان دارای وسعتی حدود 5234 کیلومتر مربع می‌باشد و 67/1 درصد از کل وسعت خراسان را در برمی گیرد . این شهرستان از لحاظ تقسیمات اداری و سیاسی دارای 3 بخش به نامهای مرکزی و باجگیران و همچنین 9 دهستان به نامهای دوغایی ، سودلانه ، شیرین دره و قوچان عتیق (در بخش مرکزی) ، خبوشان ، شاه جهان ، و سنگر (در بخش فاروج) و دهستان دولتخانه (در بخش باجگیران) می‌باشد .
-جمعیت شهرستان قوچان در سال 1375 بر طبق اطلاعات مرکز آمار ایران برابر با 236875 نفر بوده که رشد سالیانه از 66/0 درصد داشته است . بر طبق مطالعات طرح جامع مشاورات و نتایج بدست آمده از این بررسی‌ها و نیز بررسی شد شهرستان قوچان طی سالهای 1345 تا 1375 و مقایسه آنها رشد جمعیت استان این شهرستان دارای رشد پایینی در سالهایی بوده است بطوریکه رشد جمعیت استان در طی این مدت 2 برابر رشد جمعیت شهرستان بوده و این امر حاکی از مهاجر فرست شدید این شهرستان می‌باشد . بعد خانوار در این شهرستان از 5 نفر در سال 65 به 87/4 نفر در سال 75رسیده که دلیل کنترل جمعیت و کاهش میزان موالید بوده است .
بررسی تفکیکی تغییرات جمعیت در د بخش جمعیت شهری و جمعیت روستایی در طی سالهای 1345 تا 1375 نشان‌دهنده رشد بسیار پایین‌تر جمعیت روستایی نسبت به جمعیت شهری می‌باشد که به علت مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها و نیز تبدیل شدن دو نقطه روستایی باجگیران و فاروج به نقاط شهری در سالهای 44 تا 65 بوده است . در حال حاضر حوزه نفوذ شهر قوچان شامل سه نقطه شهری قوچان ، فاروج و باجگیران و 333 آبادی مسکون در سال 75 می‌باشد .بر اساس مطالعات انجام شده از مجموع این 333 آبادی 37 روستا (1/11% از کل روستاهای شهرستان) با 31410 نفر جمعیت (4/22% از کل جمعیت حوزه نفوذ) به نامهای فتح‌آباد ، فیلاب ، فخرآباد ، شورک حاجی ، شورک توکچانلو ، زوباران ، مزرج ، آفکاریز ، هی‌هی ، چالاکی ، همت‌آباد ، پیش‌باغان ، قاسم‌آباد ، فرخان علیا و سفلی ، فرخان کهنه ، فرخان‌راه ، علی‌آباد ، کهنه‌مرود ، کلوخی ، نسیم آباد ، سراب ، گوجه ، محب سراج ، نوروزی ، محمدآباد غربی و شرقی ، یزدان‌آباد سفلی و علیا ، جنیدآباد ، شهر کهنه ، فیروز آباد ، قیطاقی ، یوسفخان ، فاروج و دیزاوند در حوزه نفوذ مستقیم شهر قرار دارند . این روستاها در حال حاضر اکثریت نیازهای آموزشی ، بهداشتی ، انتظامی و تجاری خود را روزانه از شهر قوچان تامین می‌کنند .
سایر مراکز و روستاها شامل 2 نقطه شهری فاروج و باجگیران و 296 روستا با 108927 نفر جمعیت (6/77 درصد از کل جمعیت شهرستان قوچان) در حوزه نفوذ غیرمستقیم شهر قوچان واقع شده‌اند .
-ویژگیهای اجتماعی جمعیت : گروه‌های اصلی تشکیل دهنده جمعیت شهرستان قوچان را می توان از نظر اجتماعی به سه دسته مجزا که هر یک دارای منشاء جداگانه‌ای می‌باشندبه شرح زیر تفکیک کرد:
گروه اول شامل ساکنین اولیه شهرستان قوچان می‌باشد که فارسی‌زبان هستند و به کشاورزی مشغول می‌باشند.
دومین گروه طوایف ترکی را شامل می‌شود که رد زمان مغولها از آسیای مرکزی به این شهرستان کوچ کرده و در روستاهای واقع در دشت زندگی می‌کنند و کشاورز و بطور محدود دامدار می‌باشند.
کردها که در زمان صفویه به دستور شاه‌عباس به شمال خراسان منتقل شدند و عمدتاً در ارتفاعات شمال خراسان ابتدا بصورت کوچ‌نشینی به دامداری مشغول بوده‌اند و در طی زمان در دره‌ها و کوهپیایه‌ها ساکن شده‌اند و کماکان به دامداری و کشاورزی مشغول می‌باشند . کردهای قوچان اغلب از ایل بزرگ زعفرانلو بوده و به طوایف متعددی از جمله ایزانلو ، امیرانلو و ... تقسیم می‌شدند و دارای روابط اجتماعی مستحکمی با یکدیگر بودند که در حال حاضر به جز تعدادی محدود از آنها که کماکان به کوچ‌نشینی مشغول هستند ، ساخت اجتماعی کردها از بین رفته است و سازمان اجتماعی و سیاسی گذشته رد بین آنها مشاهده نمی‌شود ، لیکن کماکان کردها در روابط بین خود به زبان کردی (کرمانجی) صحبت می کنند . در حال حاضر تقریباً افتراق قومی در شهر قوچان از بین رفته و گروه‌های قومی با یکدیگر امتزاج یافته‌اند و زبان مشترک آنها فارسی می‌باشد و مشکلی در روابط بین آنها مشاهده نمی شود . علیرغم اینکه بخش عمده‌ای از جمعیت شهرستان قوچان ساکن شده‌اند . هنوز عده‌ای بصورت کوچ نشینی در این شهرستان زندگی می‌کنند .
فصل دوم :
زمین شناسی شهرستان
ناهمواریها و توپوگرافی شهرستان قوچان :
بیشتر منطقه قوچان کوهستانی است و قسمت هموار آن جلگه قوچان – فاروج را در برمی‌گیرد و چون قسمتهای اولیه رود اترک را که اکنون از شمال شهر می‌گذرد ، شیرین می‌گفته‌اند . بدین جهت مسیر ادامه رود اترک را دره شیرین نام نهاده‌اند وسعت دره در قوچان به طرف جنوب ادامه می یابد و تا ده فیلاب و فتح‌آباد بیشتر می‌گردد و سپس دره کم عمق ایجاد می‌کند که اولی جاده قدیم قوچان شیروان را در میگیرد و دومی تا فاروج‌آباد ادامه می‌یابد . در شمال دره‌های مفرنقا و چوبی و سیاه دشت و به گنبد و مایوان و استاد را بوجود می‌آورد . شهرستان قوچان توسط ارتفاعات هزار مسجد در شمال و ارتفاعات بینالود در جنوب احاطه شده و مراکز انسانی عمدتاً در حد فاصل این دو رشته کوه و دره‌های موجود در آنها استقرار یافته‌اند .
تقسیم کلی گلسها :
گسلها : در مورد گسلهایی که در این شهرستان موجود است ، می توان عمدتاً به دو دسته گسل اشاره نمود یکی گسلهایی که در اثر حرکات قائم پی سنگ ایجاد شده در خشکزایی و رسوبگذاری این شهر نقش داشته‌اند که آنها را گسلهای پی نامند دسته دوم گسلهایی هستند که بصورت روراندگی در فازهای کوهزایی و همزمان با چین‌خوردگیها پدید آمده‌اند که تحت عنوان روراندگیها یاد می‌شود .
- گسله‌های پی را می‌توان از نظر جنبش و پی‌آمدهای آن در دو گروه قرارداد – گروه‌هایی که همزمان را رسوبگذاری فعال توده‌اند که با ایجاد ساختمانهای هورست .گرابن در تغییر رخساره واحدهای سنگی و نمودهای رسوبی نقش داشته‌اند .