مقدمه :
در این مقاله مطالبی را در باره فیزیولوژی تولید مثل شتر ذکر می کنیم وامیدواریم که این مطالب مورد استفاده علاقمندان قرار گیرد ، به ویژه که این اطلاعات می تواند در زاد وولد گله های داشتی شتر مفیدومثمر ثمر واقع گردد .
سن بلوغ
در بین حیوانات اهلی ، شتر جزو حیواناتی است که دیر بالغ می شوند، به طوری که شتر ماده معمولاً در سن سه سالگی به بلوغ می رسد ولی معمولاً شترهای ماده را پس از 4 سالگی برای زاد وولد مورد استفاده قرار می دهند (Leupold 1967) . Abdunazaroo (1971) در باره بعضی شترهای ترکمن گزارش می دهد که آنها در سن 8 تا 12 ماهگی به سن بلوغ می رسند. البته این شخص تنها فردی است که از چنین بلوغ زودرسی گزارش کرده است و در سایر منابع علمی چنین مدتی در مورد سن بلوغ شتر ذکری به میان نیامده است.
در مورد سن بلوغ شتر نر عقاید گوناگونی وجود دارد . چنانکه برحسب نظر، Abdunazroo (1971) 8 تا 12 ماهگی و طبق نظر Singh (1969) 2 سالگی و برحسب نظر Williamson&poyn (1959) 3 سالگی و حتی طبق اطلاعات Matharu (1967) و Nanda (1956) 6 سالگی را سن بلوغ شتر نر می دانند. اما آنچه که اهمیت دارد سن 6 سالگی است که اکثریت قریب به اتفاق محققین این زمان را برای استفاده پرورشی پیشنهاد کرده اند .
فحلی و علایم آن در شترهای نر و ماده :
اولاً مستی و علایم آن در شتر نر
دوره آمادگی جسمی شترهای نر بستگی به تغذیه و شرایط نگاهداری آنها دارد و چنانچه این شترها خوب تغذیه نشوند این دوره بیش از 4 هفته در سال به طول نمی انجامد . برعکس با تغذیه خوب و کافی این مدت به 4 ماه نیز می رسد . گاهی نیز ممکن است شترهای نر مسن تمام سال آمادگی جنسی داشته باشند ولی بطور متوسط دوره آمادگی جنسی سه ماه بطول می انجامد (Nanda 1956 ).
چنین بنظر می رسد که آمادگی جنسی در روزهای سرد سال ظاهر و با گرم و درازشدن روز متوقف می گردد. چنانچه در نیم کره شمالی آمادگی جنسی در دیماه تا فروردین ماه و نیم کره جنوبی خردادماه تا آذرماه و درنزدیکی خط استوا زمان معین نداشته و جفت گیری در سراسر سال صورت می گیرد ( Williamson و همکارانش 1959) .
جفت گیری شتر در ایران بیشتر در اواخر فروردین ماه آغاز می گردد. (ناظر عدل 1365).
شروع مستی در شتر با افزایش فعالیت در سلول های ترشحی آلفا و بتای هیپوفیز پیشین رخ می دهد. وزن بیضه ها افزایش یافته و کام نرم رشد ملحوظی را نشان خواهد داد . افزایش وزن بیضه ها اساساً بخاطر افزایش بافت بینابینی است و اسپرماتوژنز نیز زیاد شده است هنگامی که مستی نباشد میزان تولید اسپرماتوزوئید کم است البته نرها نیز مثل ماده ها امکان دارد در طول سال قدرت باروری داشته باشند.شروع مستی در شتر با افزایش فعالیت در سلول های ترشحی آلفا و بتای هیپوفیز پیشین رخ می دهد. وزن بیضه ها افزایش یافته و کام نرم رشد ملحوظی را نشان خواهد داد . افزایش وزن بیضه ها اساساً بخاطر افزایش بافت بینابینی است و اسپرماتوژنز نیز زیاد شده است هنگامی که مستی نباشد میزان تولید اسپرماتوزوئید کم است البته نرها نیز مثل ماده ها امکان دارد در طول سال قدرت باروری داشته باشند.
درحالت مستی لوله های منی ساز شتر های نر دارای قطر بیشتری نسبت به دوره غیرمستی می باشند تعداد اسپرم در هر گرم از بافت بیضه 30 27 میلیون در شترهای نر خاموش و 47 36 میلیون در شتر نر مست است که در بالاترین مقدار 3/1 میزان اسپرم گاو است. علاوه بر تغییرات فصلی، فاکتورهای طولانی مدت بر روی فیزیولوژی جنسی اثر دارند مثلاً قطر لوله های منی ساز تا 9 سالگی افزایش یافته و تعداد اسپرم نیز زیاد می شود و بعد از آن بتدریج کاهش می یابد. اما تغییرات ناچیزی در کل سلول های زاینده اسپرماتوگونی ( اسپرماتوسیت اولیه و اسپرماتید) در سنین 6 تا 18 سالگی رخ می دهد . شترن نر در طول فصل جفت گیری بعلت عدم تغذیه بتدریج ضعیف می شود.
حیواناتی که بطور مرتب آب می نوشند اعمال فیزیولوژیکی و فیزیکی آنها در دوره مستی قوی تر از شترهای تشنه می باشد. دوره مستی تنها فاکتوری است که ظاهراً روی ترکیب خون اثر می گذارد کاهش شدید هموگلوبین و افزایش شدید لکوسیت ها دو پارامتر مهم این دوره است.
در گله های شتر به طور کلی یک شتر نر بسته به جثه یا قدرت جنگجوئی اش حالت غالب را به خود می گیرد و شترهای نر ضعیف تر از مستی می افتند و یا آنکه فعالیت کمتری نشان می دهند.
شترهای نر مست دائماً دندان های بالا و پائین خود را به یکدیگر می سایند و در فصل جفت گیری حالت تهاجمی و خطرناک به خود می گیرند و غالباً طوری می ایستند که پاهای عقب از یکدیگر فاصله داشته و دم را محکم به آلت تناسلی خود زده و قطرات ادرار را به بغل رانها و پاها می پاشند و دراین حالت معمولاً شتر نر به دفعات مکرر ادرار می کند و گاهی حتی از خود منی می ریزد، اسهال نیز دیده می شود. در این هنگام شتر ماده فحل معمولاً جلو شتر قوز کرده و کمی ادرار می کند و شتر نر ادرار روی زمین و یا فرج او را بو کرده و و اکنش بویایی به نام فلمن Flehmen را از خود نشان می دهد .
واکنش فلمن شامل قائم نگه داشتن سر وگردن وجمع گردن لب بالایی به طوری که لثه ها ودندان های بالا ودندان های نیش پائین ظاهر گردد. Abdel Rahmin & Nazier (1992) در طی بررسی های خود مشاهده کردند که شتر نر با بو کردن نمونه های ادرار محتوی اسیدهای چرب پاسخ می دهد ولی تنها با بو کردن نمونه های ادرار شترهای ماده غیر آبستن و یا حاوی اسید استیک، فلمن ادا می کند. مدت زمان ادای فلمن بین 22 تا 50 ثانیه طول می کشد و آنان در این بررسی مشابه بودن جفت گیری شتر با سایر پستانداران را تأئید می نمایند با این تفاوت که آلت تناسلی شتر به هنگام طلب جفت با شتر ماده ایستاده، نعوظ نمی گردد و این موضوع نشان می دهد که در شترها، عشقبازی و نعوظ کامل آلت تناسلی به منظور تضمین عمل جفت گیری لازم نیست.
شترهای نر مست، در دوره مستی خود آب دهان کف آلود، نفس زدن، نگهداشتن سر به عقب، تکان دادن دم، دولا شدن با حرکات ضربه ای لگن، ماده ها را تعقیب می کنند و از دیگر علایم فحلی، ترشح مایع سیاه رنگ و بدبوئی است که بوسیله غدد اکسی پیتال ترشح می شود و شتر نر بوسیله مالش پشت سر خود به اشیاء این بو را در محوطه سلطه خویش پخش می نماید ( Gardener 1971 ) . ترشحات غدد بزاقی نیز وجود دارد و کام نر در طول مستی غالباً بیرون می آید که این امر احتمالاً به خاطر متصاعد شدن گازهای ناشی از گوارش، از سیرابی به داخل آن است. گرچه در شترهای نر اخته شده طول کام نرم افزایش می یابد اما هرگز از دهان بیرون نمی آید که مبین این است که کام در شتر نر طبیعی دارای رشد کامل و بیشتری است و Singh (1969) معتقد است که این حالت فقط در شتر یک کوهانه اتفاق می افتد و اظهار می دارد ؛ یکی از علایمی که فقط در شتر یک کوهان گاهی مشاهده می شود، بیرون زدن پوسته سقف دهان است که مانند بادکنک قرمز رنگی از یک طرف دهان آویزان می شود .
در هنگام هیجان جنسی، عوارض ثانویه ای از قبیل: بی اشتهائی، اسهال و عصبانیت در شترهای نر دیده می شود که این امر باعث ضعف آنها می شود، اشخاص با تجربه روش کاملاً ساده ای برای از بین بردن هیجان جنسی و در نتیجه عوارض ثانویه آن بکار می برند بدین معنی که در این فاصله از شتر کار بیشتر و سنگین تری کشیده و تا حدودی وضع تغذیه آنها را مختل می نمایند. چنانکه در یک گله شتر تعداد زیادی شتر نر وجود داشته باشد و فقط در قوی ترین آنها علایم هیجان جنسی ظاهر شود شتر های نردیگر که بعداً این آمادگی را پیدا می کنند از ترس شتر قوی تر آن علایم را بروز نمی دهند و یا این که علایم به صورت خیلی ضعیف در آن ها ظاهر می گردد. ولی چنانچه دو شترنر در یک سطح و در یک زمان آمادگی جنسی پیدا کنند این امر منجر به جنگ و ستیز بین آن ها می گردد وهر کدان از آن ها سعی می کند که با گاز گرفتن وپرخاش ، دیگری را از میدان به بدر کند . در چنین حالتی نزدیک شدن به شترها به علت حساسیت فوق العاده آنان کار مشکل وخطرناکی است ، مخصوصاً اگر شتر ماده ای نیز در نزدیکی باشد .
ثانیاً فحلی و علایم آن در شترهای ماده :
شتر ماده تظاهرات فحلی خفیف تری نسبت به شتر نر نشان می دهد. با وجود این علایم فحلی شتر ماده را می توان بطور واضح در ماه های معینی از سال مشاهده کرد. در تحقیقاتی که Shalash (1965) انجام داده باین نتیجه رسیده است که شدت فعالیت تخمدان در ماه های آذر تا خرداد می باشد و طبق نظر Charnot (1969) این فعالیت بین ماه های آبان تا اوائل خرداد است .
برحسب نظر Gardener (1971) هر 30 تا 40 روز یکبار تخمک گذاری ( اوولاسیون) صورت می گیرد. این مدت برحسب اظهارات Martharu (1967) هر دوهفته یکبار می باشد که هر بار تا 7 روز بطور می انجامد .
اولین فحلی بعد از زایمان 25 تا 30 روز بعد از آن ظاهر می شود ( Abdunzaroo 1971 ) . بهترین موقع برای جفت گیری 3 تا 4 روز بعد از فحلی می باشد. ( Gardener 1971).
شدت ظهور علایم فحلی بسته به فرد و فصل متغیر است. برای مثال درهند 14% و 13% و 55 % شترهای ماده به ترتیب دارای علایم ضعیف، متوسط و قوی فحلی هستند .
علایم ظاهری فحلی عبارتند از : بیقراری ، ناراحتی و ناآرامی شترهای ماده به طوری که این شترها دائماً در حال نالیدن، نعره زدن و صدای مخصوصی از خود در آوردن می باشند و تورم فرج و ترشح مخاطی از واژن، بلعیدن هوا و سپس جمع کردن باد در گلو و باز کردن پاهای عقب از یکدیگر و ضربه زدن بوسیله دم به قسمت خلفی بدن بخصوص هنگامی که شتر نر حضور داشته باشد ، از دیگر علایم فحلی شتر ماده است . لبه های فرج این شترها متورم شده و بطور نامنظم باز و بسته می شود. در آزمایشات، واژن صورتی رنگ و مرطوب دیده می شود که با پیشرفت فحلی از شدت آن کاسته می شود. سرویکس مرطوب و شل شده است بطوری که در آزمایش مقعد چندان قابل لمس نیست . شاخ های رحم کمی متورم شده اما به سفتی شاخ های رحم گاو نمی رسد . فولیکول دوگراف لمس می شود ما جسم زرد روی تخمدان لمس نمی گردد .
جفت گیری :
استعداد یا قابلیت جفت گیری همانند آمادگی جنسی شتر نر بستگی به تغذیه و شرایط نگهداری آنها دارد. بطور کلی در شرایط طبیعی در هر دوره آمادگی جنسی، شتر نر می تواند 30 تا 40 شتر ماده را سرویس دهی نماید که با تغذیه خوب و کافی این تعداد به 70 نفر می رسد ( Singh 1969).
Singh & prakash (1964) عمل جفت گیری را چنین توصیف می نمایند که شتر نر دو تا سه بار به دور شتر ماده چرخیده و گردن خود را روی گردن شتر ماده قرار داده و سعی می نماید که با گاز گرفتن شانه او را وادار به همکاری نماید. در موقع جفت گیری شتر ماده بر روی زمین می نشیند وشتر نر از عقب اورا در بر می گیرد ، برخی از شترداران برای تسهیل جفت گیری بین شتر نر وماده ، اکثراً پای شتر ماده را می بندند و بعد از جفت گیری باز می نمایند تا از جا برخیزد .
شتر ماده در موقع هدایت آلت تناسلی خود به دستگاه تناسلی شتر ماده عضلات شکم خود را جمع می کند به طوری که محوطه لگن شتر نر با قسمت خارجی دستگاه تناسلی شتر ماده مستقیماً در مقابل یکدیگر قرار گیرند. در این حالت است که هدایت کامل آلت تناسلی در دستگاه تناسلی شتر ماده ممکن می گردد .