مقاومت برشی خاک ناشی از نیروی چسبندگی ذرات وهمچنین زبری و درشتی سطح ذرات می باشد که این زبری و درشتی به زاویه اصطکاک داخلی موسوم است. همچنین عواملی چون کشش سطحی آب که موجب پدیده کاپیلاری می شود و نیروی جاذبه ای که توسط آب و ذرات خاک ایجاد می گردد نیز در مقاومت برشی خاک مؤثر می باشند.
دو نیروی اخیر همیشه وجود ندارد اما چسبندگی و زاویه اصطکاک داخلی همیشه برای خاک ها موجودند.
به مقاومت در واحد سطح که خاک در مقابل نیرو های برشی از خود نشان می دهد مقاومت برشی گفته می شود و طبق رابطه مور- کلمب مقاومت برشی یعنی یک خاک تابعی از تنش برشی و تنش قائم می باشد، یعنی گسیختگی یک خاک در ترکیبی از تنش برشی و تنش قائم که از مقاومت برشی خاک بیشتر است اتفاق می افتد نه صرفا در تنش برشی حداکثر یا تنش قائم حداکثر. طبق رابطه مور برای مصالحی که دارای نقطه تسلیم معینی هستند از رابطه =ƒσ τ استفاده می شود که این رابطه در دستگاه (σ - τ) بصورت یک منحنی است. رابطه فوق برای کارهای خاکی همراه با فشار حاکم می باشد که بصورت رابطه خطی مور- کلمب با رابطه tan φ σ+ с= τ اصلاح می گردد.
در روابط فوق τ مقاومت برشی خاک بر حسب و с چسبندگی خاک برحسب وσ تنش قائم خاک و φ زاویه اصطکاک داخلی می باشد.
تنش های موجود در نقطه A چون در زیر پوشش گسیختگی قرار دارد در این نقطه گسیختگی اتفاق نمی افتد امّا شرایط تنش در نقطه B نشان دهنده گسیختگی خاک می باشد و نقطه C وجود خارجی و فیزیکی ندارد زیرا خاک قبل از رسیدن به نقطه C گسیخته می شود.
مهمترین قسمت در تعیین مقاومت برشی یک خاک پیدا کردن C (چسبندگی) وφ(زاویه اصطکاک داخلی) است که بنام پارامترهای مقاومتی خاک موسومند. برای تعیین C وφ غالبا از آزمونهای آزمایشگاهی زیر استفاده می گردد:
1- آزمایش برش مستقیم ( Direct Shear test ):
نمونه خاک را درون قالب دستگاه آزمایش برش مستقیم قرار داده و اطراف آن را از آب پر می کنیم تا خاک اشباع گردد، سپس نیروی قائم به نمونه اعمال می گردد تا اگر نمونه تحکیم پذیر است تحکیم آن انجام گردد معمولا برای خاک های رسی مرحله اشباع و تحکیم شدن 24 ساعت طول می کشد. با استفاده از گیج تغییر مکان قائم می توان تغییر شکل های قائمی که به نمونه ضمن اعمال بار σ وارد می گردد را بدست آورد.
حال نیروی افقی به نمونه وارد شده و تغییر مکان افقی نمونه ضمن اعمال این نیرو اندازه گیری می شود حال نمودار نیروی برشی در مقابل تغییر مکان افقی را برای این نمونه رسم کرده و مقاومت خاک را بدست می آوریم. آزمایش را برای نمونه ای دیگر از همین خاک بر طبق مراحل گذشته با تنش قائم جدید تکرار می کنیم و در این مرحله نیز با رسم نمودارتنش برشی در مقابل تغییر مکان افقی مقاومت خاک بدست می آید. برای بار سوم آزمایش را برای یک نمونه دیگر با یک σ جدید تکرار کرده و در هر مرحله τ و σ های بدست آمده را یادداشت می نماییم. با رسم نمودارτ وσ می توان چسبندگی و زاویه اصطکاک داخلی را بدست آورد.
دستگاه مربوط به آزمایش برش مستقیم
آزمایش برش مستقیم به دو صورت کنترل تنش و کنترل کرنش قابل انجام است.
در روش کنترل تنش ، بار به صورت پله ای بر نمونه اعمال شده افزایش می یابد تا خاک گسیخته گردد. اما در روش کنترل کرنش یک تغییر مکان با سرعت ثابت توسط دستگاه به نمونه اعمال می گردد که موجب گسیختگی خاک می شود.
روش کنترل کرنش در عمل بهتر ودارای کاربرد بیشتری نسبت به روش اول است. زیرا در ماسه های متراکم می توانیم هم مقاومت برشی حداکثرو هم مقاومت برشی نهایی را بدست آوریم که در روش کنترل تنش این خاصیت را نمی توانیم داشته باشیم.
نمودار تنش برشی و تغییرات ارتفاع در مقابل تغییر مکان برشی
برای خاکهای اشباع رابطه مقاومت برشی به صورت C+σ'tanφ = τ اصلاح می گردد یعنی فشار آب حفره ای باید در محاسبات منظور گردد.u) tanφ – σ)+ C= σ در خاکهای ماسه ای و شنی بعلت نفوذ پذیری زیاد حالت اشباع و غیر اشباع فرقی ندارد اما در خاکهای رسی و سیلتی چون سرعت زهکشی بسیار پایین است باید اثر فشار آب حفره ای منظور گردد.
عیوب آزمایش برش مستقیم:
همانطور که در شرح آزمایش گفته شد در این آزمایش صفحه گسیختگی از پیش تعیین شده است یعنی خاک در صفحه ای از پیش تعیین شده قرار دارد، که ممکن است ضعیف ترین صفحه مقاومت خاک نباشد و در هنگام برش قطعات سنگ در بین صفحه قرار گرفته و مقاومت کاذب بیشتر گردد.
از عیوب دیگر این آزمایش اینست که تنها می توان شرایط حالت سکون ( K) را بخوبی مدل نمود و شرایط دیگر گیرداری نظیر کرنش صفحه ای و انعطاف پذیری جانبی و تقارن محوری را نمی توان مدل نمود. اما با این وجود آزمایش برش مستقیم بعنوان یکی از مهمترین، پر کاربرد ترین و اقتصادی ترین آزمایش های تعیین پارامتر های مقاومتی خاک می باشد بخصوص برای خاکهای ماسه ای خشک.
2-آزمایش سه محوری:
نمونه ای استوانه ای شکل از خاک به قطر 38mm و ارتفاع 76mm درون غشای لاستیکی قرار داده شده و داخل سل آزمایش می گذاریم. داخل محفظه را پر از آب و یا گلیسیرین می کنیم با افزایش آب و گلیسرین فشار همه جانبه ای به نمونه اعمال می شود سپس در جهت قائم نیرویی به نمونه اعمال شده تا نمونه گسیخته گردد بسته به شرایط زهکشی یکی از موارد زیر در آزمایش سه محوری ایجاد می شود.
1-آزمایش تحکیم یافته – زهکشی شده(cd)Consolidation Drained test
2-آزمایش تحکیم شده - زهکشی نشده Consolidation UnDrained test (cu)
3-آزمایش تحکیم نشده – زهکشی نشدهUnConsolidation UnDrained test (uu)
آزمایش 1) تحکیم یافته – زهکشی شده (cd)
در این آزمایش ابتدا نمونه تحت اثر بار همه جانبه 3σ قرار می گیرد. در این حالت فشار آب حفره ای درون نمونه تحت اثر افزایش 3σ به Uc می رسد و پارامتر فشار آب حفره ای اسکمپتون به صورت زیر تعریف می شود:
که مقدار B برای خاک های اشباع یک بوده و برای خاک های خشک صفر می باشد. حال شیر خروجی آب را که وظیفه زهکشی آب را داخل نمونه دارد باز می کنیم تا فشار آب حفره ای صفر شود.
با باز نگه داشتن شیر خروج آب Δσ (تنش انحرافی) را به نمونه اعمال می کنیم (به طور قائم) تا نمونه گسیخته گردد. در این مرحله نیز هیچگونه فشار آب حفره ای در نمونه ایجاد نمی شود. Δσc تا گسیخته شدن نمونه بر آن اعمال می شود.
از آنجاییکه در طول آزمایش مسیر زهکشی آب باز می باشد و هیچ گونه فشار آب حفره ای اضافی در نمونه ایجاد نمی شود در این حالت تنش مؤثر وتنش کل با هم برابرند. 3=σ'3σ
اگر بخواهیم دایره مور مربوط به تنش های وارده را رسم نماییم بصورت زیر می باشد:
σ3=σ'3→ σ'3=σ3-(Δud+uc)→ σ'3=σ3
σ1=σ3+Δσd=σ'1 →σ'1=σ3+Δσd
نمودارهای این صفحه مربوط به آزمایش تحکیم یافته – زهکشی شده (cd) برای