اقلیم معتدل و مرطوب
ویژگیهای اقلیمی:
کرانه جنوبی دریای خزر از پرباران ترین و سرسبز ترین مناطق اقلیمی ایران است، این منطقه با وجود عرض نسبتا کم از دو ناحیه مجزا تشکیل شده که یکی از این نواحی، ناحیه ای جلگه ای شکل است که به صورت نوار باریکی در امتداد دریا گسترش یافته که این منطقه کشتزارهای وسیع و شهرهای بزرگ را در خود جای داده است و ناحیه دیگر این کناره، منطقه ی کوهستانی شمال سلسله جبال البرز است که پوشیده از درختان جنگلی می باشد که در بیشتر مناطق و خصوصا در مناطق مرکزی و شمال غرب فاصله این رشته کوه تا دریا از چند کیلومتر تجاوز نمی کند.
خصوصیات آب و هوایی این منطقه را می توان بدین صورت تشریح کرد:
- بارندگی زیاد در تمام فصول سال، بالخصوص در پاییز و زمستان؛ این از مهم ترین مشخصه های این منطقه می باشد و چون این منطقه در میان دریا و کوهها واقع شده است، بر اساس پدیده های سرد شدن درجه رطوبت و رسیدن این درجه به زیر نقطه شبنم، بارندگی در این مناطق زیاد می باشد.
سمت جنوب غربی دریای خزر یعنی استان گیلان دارای بارندگی بیشتری نسبت به سایر قسمتهای این منطقه اقلیمی می باشد و هرچه از سمت غرب به سمت شرق این کناره پیش می رویم، از مقدار بارندگی کاسته می شود، به طوری که در بندر انزلی که در جنوب غربی این کناره قرار گرفته است، میانگین مقدار بارندگی میزان باران سالیانه در 28 سال، 1818میلیمتر می باشد و در گرگان که در جنوب شرقی این کناره قرار گرفته است، میانگین میزان بارندگی حدود یک سوم بندر انزلی یعنی 617 میلیمتر است.
- رطوبت نسبتا زیاد در تمام فصول سال؛ مجاورت این منطقه با دریا و بارندگیهای زیاد که در مبحث قبلی اشاره ای جزیی به آن شد، باعث رطوبت زیاد در این منطقه می شود، رطوبتی که به صورت نسبی به میزان 80% نیز می رسد. (این نکته قابل ذکر است که رطوبت در کنار دریای خزر بیشتر و در ارتفاعات سلسله جبال البرز و قسمتهای شرقی کمتر می باشد.)
- اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز؛ بدلیل وجود دریای خزر و همچنین رطوبت بسیار زیاد هوا، نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز بسیار اندک است و از چند درجه سانتیگراد تجاوز نمی کند. خصوصا در مواقعی که آسمان ابری است، نوسان درجه حرارت باز هم کاهش می یابد، به خاطر اینکه ابر مانند یک عایق حرارتی، در طی روز مقداری از نور و حرارت آفتاب را به فضای خارج جو منعکس می کند و همچنین در طی شب باعث کاهش تابش حرارت از زمین گرم به آسمان سرد می شود. به طور کلی و در یک جمله می توان بدین صورت بیان کرد که، کم بودن
اختلاف درجه حرارت شب و روز در فصول مختلف سال بدلیل بالا بودن میزان رطوبت این ناحیه می باشد. (دمای هوای روزهای تابستان 25-30 و شبها 20-23 و در روزهای زمستانی 5-8
و شبها 0-5 درجه سانتیگراد بر حسب سیلیسیوس می باشد.)
- پوشش وسیع نباتی؛ وجود بارندگی و شرایط مساعد، باعث رشد سریع و انبوه گیاهان در تمامی نقاط این منطقه گردیده که این خود تاثیر بسزایی در نوع مصالح ابنیه سنتی داشته است، تراکم گیاهان و جنگل در غرب این کرانه بیشتر از قسمتهای شرق است.
به صورت جامع؛ جهت آسایش انسان، ویژگیهایی که این اقلیم مرطوب و پرباران ایجاب می کند اینست که در فصول گرم، در کلیه فضاهای شهری از جریان باد و داخل ساختمانها از کوران دو طرفه هوا باید حداکثر استفاده صورت گیرد. در طی این فصول، وجود جریان هوا و ایجاد سایه بهترین شرایط را برای آسایش انسان فراهم می نماید. در فصول سرد باید جلوی باد سرد و همچنین باد توام با باران را سد نمود و ساختمان را باید در مقابل بارش بارانهای سیل آسا و رطوبت حاصل از آن محافظت کرد.
ویژگیهای معماری بومی در مناطق معتدل و مرطوب:
معماری بومی این مناطق بطور کلی دارای ویژگیهای زیر است؛
- در نواحی بسیار مرطوب کرانه های نزدیک دریا برای حفاظت ساختمان از رطوبت بیش از حد زمین خانه ها بر روی پایه های چوبی ساخته شده اند، ولی در دامنه کوهها که رطوبت کمتر است، خانه ها بر روی پایه هایی از سنگ و گل و در پاره ای وارد بر روی گربه روها بنا شده اند.
- برای حفاظت اتاقها در برابر باران، ایوانکهای عریض و سرپوشیده ای در اطراف تاقها ساخته اند. بین فضاها در بسیاری از ماههای سال برای کار و استراحت و در پاره ای مواقع برای نگهدای محصولات کشاورزی قرار می گیرند.
- بسیاری از ساختمانها با مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی بنا شده اند و در صورت استفاده از مصالح ساختمانی سنگین، ضخامت آنها در حداقل میزان ممکن حفظ شده است، در این مناطق بهتر است از مصالح ساختمانی سبک استفاده شود، چون زمانی که نوسان دمای روزانه هوا کم است، ذخیره حرارت هیچ اهمیتی ندارد و مصالح ساختمانی سنگین تا حدود زیادی تاثیر تهویه و کوران را که یکی از ضروریات در این منطقه است را کاهش می دهند.
- در تمام ساختمانهای این مناطق، بدون استثنا از کوران و تهویه طبیعی استفاده می شود. به طور کلی، پلان ها گسترده و باز و فرم کالبدی آنها بیشتر شکلهای هندسی، طویل و باریک است. به منظور حداکثر استفاده از وزش باد در ایجاد تهویه طبیعی در داخل اتاقها، جهت قرارگیری ساختمانها با توجه به جهت وزش نسیم های دریا تعیین شده است. در نقاطی که بادهای شدید و طولانی می
وزد، قسمتهای رو به باد ساختمان ها کاملا بسته است.
- به منظور استفاده هر چه بیشتر از جریان هوا، همچنین به دلیل فراوانی آب و امکان دسترسی به آن در هر دو نقطه، ساخمان ها به صورت غیر متمرکز و پراکنده در مجموعه سازماندهی شده است.
- به دلیل بارندگی زیاد در این مناطق، بامها شیب دار است و شیب بیشتر آنها تند است.
بافت شهری
در مناطقی که در نزدیکی ساحل دریا باشند و یا مقدار بارندگی در آن مکانها زیاد است، وجود رطوبت هوا از جمله مشکلات عمده می باشد. هوای مرطوب از هوای خشک سنگین تر است و در قسمت زیرین هوای خشک قرار می گیرد. لذا اگر فضاهای شهری محصور باشند و کوران هوا و باد در آنها جریان نداشته باشد، در سطح شهر کلیه این فضاها از هوای مرطوب انباشته خواهد شد و تنفس و فعالیت بسیار طاقت فرسا خواهد گردید. به همین دلیل باید از جریان هوا حداکثر استفاده صورت گیرد تا از ساکن شدن رطوبت بیش از حد در فضاهای شهری جلوگیری شود.
لذا ساختمانها در این مناطق مجزا از هم ساخته می شوند، با حیاطها و فضاهای باز و وسیع و حصار دور این فضاها اغلب کوتاه تر از قد انسان است. دلیل این امر همان استفاده از جریان هواست، تا از میان ساختمانها عبور کرده و هوای مرطوب و راکد را با خود به بیرون محوطه و فضاهای زیستی ببرد. بهره بردن از طبیعت زیبا و سرسبز منطقه نیز از دلایل دیگر جهت تلفیق محیط مسکونی با طبیعت است.
در این مناطق هر چه از حاشیه شهر به مرکز شهر نزدیک می شویم، بدلیل تراکم بیشتر جمعیت و همچنین ارزش بیشتر زمین فاصله ساختمانها از یک دیگر کمتر می شود. ولی به هر جهت سعی می شود در فضاهای مرکزی شهر از جریان هوای بین دریا و خشکی و یا از جریان باد غالب در منطقه جهت تهویه هوای فضاها حداکثر استفاده شود.
خصوصیات کلی بافت شهری و روستایی:
این خصوصیات شامل پنج بخش می شود که به شرح زیر قابل بیان هستند:
- بافت شهری و روستایی بصورت باز و گسترده: همانطور که در قبل بیان شد، بافت این شهرها برای استفاده بهتر از بادها و همچنین جلوگیری از انتقال رطوبت و دمای هوا بین فضاهای دو خانه مسکونی، بصورت غیر متراکم می باشد.
- فضاهای شهری نسبتا وسیع: بدین دلیل که این مناطق از بافت غیر متراکم برخوردار هستند، یا فضاهای شهری وسیعی دارند(برای ساخت منازل مسکونی یا تجاری) یا تا روستاهای اطراف پیش رفته اند، بطوریکه روستاهای اطراف چسبیده به شهرها هستند.
- محوطه با دیوارهای کوتاه: (در مورد این موضوع در بالا نکاتی ذکر شد)
- کوچه های نسبتا عریض: چون مناطق معتدل و مرطوب از بافت منظمی پیروی نمی کنند و تنها نظم وجود در این بافت ساخت فضاها به صورت شرقی-غربی می باشد و بدین دلیل که زمینهای آنها بصورت زمینهای یک تکه و بزرگ هستند، برای انتقال بهتر بادها در جریان های هوا، کوچه ها را نسبتا پهن در نظر می گیرند.
- ساختمان ها جدا از هم، در مراکز شهری چسبیده به هم: توضیحاتی در مورد این مبحث داده شد که می توان از مهم ترین این عوامل، تراکم جمعیت و ارزش زمین در مراکز شهری را بیان کرد، بطوری که این دو عامل بافت سنتی شهرهای معتدل و مرطوب را تحت الشعاع خود قرار داده اند و باعث ساخت و سازهایی در بافت شهری مانند بافتهای شهرهای گرمسیر و یا شهرهایی با آب و هواهای خشک شده اند،
فرم بنا
وقتی بخواهیم در مورد فرم بنا در اقلیم معتدل و مرطوب صحبت کنیم، اولین چیزی که به آن بر می خوریم، ویژگی برونگرایی است.
برونگرایی چیست؟
بناهای برونگرا، بناهایی هستند که با فضای بیرونی خود، شامل عناصر شهری مثل گذر، مسیر و دیگر عوامل بیرونی در ارتباط مستقیم بوده و فضاهای داخلی آن نیز همین ارتباط را با فضای بیرونی دارند. تنها تفاوت بارز این بنا با دیگر بناهای قسمت مرکزی ایران، در عنصری بنام حیاط است. پوشش بناهای برونگرای جنوب دریای خزر، بدلیل بارندگی بسیار زیاد، بصورت شیبدار می باشند.
اما علاوه بر بارندگیهای بسیار زیاد در این منطقه، رطوبت بیش از حد نیز وجود دارد، پس نتیجه می گیریم که فرم بناها باید جهت مقابله با این دو عامل شکل بگیرند و خصوصیات کلی آنها به شرح زیر می باشد:
ساختمانها با پوشش شیبدار
وجود ایوان در اطراف ساختمان
وجود تلار
برون گرایی
عدم وجود زیر زمین
ارتفاع بناها از سطح زمین
نما
1. ساختمانها با پوشش شیبدار