مقاله مبانی حکومت اسلامی از دیدگاه حضرت علی (ع)

چکیده :

با این نگرش به حکومت و حاکمیت، و با این تفسیر از سیاست، علی علیه السلام زمام امور را بدست می گیرد و بر این اساس پس از دست یافتن به قدرت سیاسی، بی درنگ، اصلاحات حکومتی را با شعار در عدالت اجتماعی و اقتصادی آغاز می کند، او هدف از پذیرش حکومت را (ایجاد اصلاحات و احقاق حقوق پایمال شده) اعلام کرده بود.

اهمیت وجود حکومت و حاکم در جوامع بشری از این جهت حائز اهمیت است که انسان یک موجود اجتماعی است و اصولاً دوست دارد با همنوعان خود تعامل داشته باشد تا به این رابطه به سعادت و کمال برسد.و این زمانی تحقق پیدا می کند که در جوامع بشری نظم حکم فرما باشد پس حکومت از لوازم سعادت بشری است زیرا اجتماع بدون حکومت موجب هرج و مرج می شود استعدادها در آن شکوفا نمی شود علوم و فنون بشر در آن توسعه نمی یابد و ... .در طول تاریخ حکومت های مختلفی آمده و رفته که اکثر آن ها مایه فساد بشر بوده اند حکومت هایی که بر مبنای آن هر حاکمی که با زور و قدرت زمام امور را به دست می گرفت، مشروع بوده و مردم باید از آن اطاعت کنند. به این ترتیب همانطور که امام خمینی در کتاب کشف اسرار اشاره می کند هیچ یک از حکومت هایی به اصطلاح اسلامی به جز دوران پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) عادلانه و بر طبق حق نبوده اند. این امر یعنی تداوم سلطه حکومت های تقلبی و استبدادی در کنار برخی عوامل داخلی و خارجی لذا باید سراغ حکومت اصلی و صحیح آن هم با یک دید درست رفته و ابعاد گوناگون چنین حکومتی را بررسی کنیم که به همین خاطر در این مجموعه سعی شده حکومت از دیدگاه امام علی(ع) بررسی شود.

فصل اول

حکومت اسلامی از دیدگاه امام علی (علیه السلام)

مقدمه :

در طول تاریخ از مهم ترین مسائلی که ذهن بشر و به ویژه متفکران و اندیشمندان را به خود مشغول ساخته، مسأله ی حکومت و شرایط حکومت صالح و عادلانه است.در تعریف حکومت و بیان حد و حدود حکومت عدل فرضیه ها و نظریات مختلفی بیان شده است ولی در این بین یقیناً نظریاتی که ادیان الهی و تفکرات آسمانی در هدایت جامعه ی بشریت بیان می کنند جامع ترین و کامل ترین نظریات هستند.اسلام به عنوان کامل ترین دین تمام موضوعات مورد نیاز بشر را مورد بحث و بررسی قرار داده و یکی از موضوعاتی را که اهمیت ویژه ای برای آن قائل شده و با تأکیدات فراوانی آن را مورد توجه قرار داده است مسأله ی حکومت، ضرورت حکومت و حدود و قوانین حکومت از دید اسلام است که امروزه بر جامعه ی مسلمان لازم است این نظرات را بررسی کرده و در اجرای حکومت اسلامی آن ها را به کار ببرند تا به سرنوشت انحرافی جوامع غربی و ترقی دچار نشود و مجموعه ای که در پیش رو دارید در حد توان و حوصله صفحات به این موضوع نظری انداخته به این امید که مورد پسند خوانندگان عزیز قرار گیرد .

معنای حکومت

 در کتاب های لغت غالباً کلمه ی (حکم) به معنای قضاوت آمده است. ابن فارس می گوید: حکم به معنی منع و جلوگیری است و حکم را حکم گویند زیرا از ظلم و جور جلوگیری می کند همچنان که افسار حیوانات را (حکمه) گویند، چون حیوان را از حرکت و سرکشی باز می ارد. دانش را نیز حکمت خوانند چون صاحب خود را از جهل نابخردانه نگه می دارد.[1] در اصطلاح علوم سیاسی و اجتماعی حکومت عبارت است از «پیوند بین دعایا و هیأت حاکمه که آن ها را به همدیگر مربوط می کند و عهده دار حفظ قانون و آزادی های سیاسی و مدنی است»[2] ‌حاکمیت نیز به معنای قدرت و برتری است که وضع کننده ی قانون و اجرا کننده ی آن بوده و قدرتی فراتر از آن نباشد.ضمناً گاه حکومت به نیروی حاکمی که ضامن اجرایی قانون است اطلاق می گردد، و چون انسان بالطبع گرایش به زندگی مشترک با مردم دارد، و می خواهد از دیگران بهره کشی کند، آنچنان که دیگران نسبت به او چنین هستند، در نتیجه با مشکلاتی روبرو می شود که معلول فطرت انسانی و زندگی اجتماعی نیست، بلکه به جهت ستم و حادث ها پدید آمده اند (و ما تفرقوا الامن بعد ما جاء هم العلم بغیا)[3] در این صورت برای آن که هر صاحب حقی به حق خود برسد، نیاز به قانونی است که عامل رفع اختلاف باشد و حاکمی لازم است که مجری این قانون باشد.

مزیت های حکومت علوی

 حکومت علوی ویژگی هایی دارد که در هیچ حکومت دیگری یافت نمی شود.اولاً در رأس آن حکومت زمامدار بی مانندی قرار گرفته که جامع همه ی کمالات انسانی و آگاه به مجموعه علوم اسلامی بوده و علوم و اطلاعات خود را مستقیماً از پیامبر اکرم(ص) دریافت کرده، از جهت علوم و دیگر کمالات انسانی پرورش یافته شخص نبی اکرم(ص) خزینه دار علوم وحی و نبوت بوده است. حافظ و کاتب مجموع آیات قرآن و با تفسیر، تأویل، شأن نزول، ناسخ و منسوخ محکم و متشابه آیات آشنایی کامل داشته، علاوه بر تاریخ احادیث فراوانی از قبیل این گفته پیامبر اکرم(ص) که: (انا مدینه الحکمه و انت بابها و لن تؤتی المدینه الا من قبل الباب)[4] شاهد بر این مدعاست.ثانیاً: زمامدار آن حکومت فردی معصوم بوده که در دریافت علوم و حفظ و بکار بستن آن ها مصونیت داشته.ثالثاً: زمامدار حکومت علوی شخصاً شاهد زمامداری پیامبر گرامی اسلام در پایه گذاری و اداره نخستین حکومت اسلامی و تصمیمات و صدور احکام حکومتی آن حضرت بوده است بلکه مشاور رسول اکرم و متصدی بعضی مناصب حکومتی مانند قضا و غیره نیز بوده است.رابعاً: حکومت علوی مشروعیت الهی داشته و زمامدار آن به وسیله پیامبر اسلامی نصب شده است.[5]در توجیه اسلامی بودن حکومت به چند ویژگی می توان اشاره کرد:

اول: زمامدار ولی امر مسلمین، فقیه و اسلام شناس و عادل و واجد شرایطی است که نائب امام زمان(عج) بوده و مشروعیت الهی دارد و یکی از مصادیق اولی الامر و واجب الطاعه می باشد.

دوم: در نظام اسلامی اهداف و آرمانی های کلی اسلام که در قرآن و سیره رسول الله و امامان معصوم آمده تعقیب می شود.

سوم: در نظام اسلامی مردم به سوی توجه به عبادات و معنویات پرورش فضائل و مکارم اخلاق انجام کارهای نیک و اجتناب از رذائل و مفاسد اخلاقی رشد و تعالی انسان و دیگر ارزش های اسلامی هدایت می شوند و زمینه ی آن فراهم می گردد.

چهارم: در نظام اسلامی از احکام و قوانینی که در قرآن آمده و یا وحی بودن آن ها کاملاً به اثبات رسیده کاملاً پیروی می شود.[6]ضرورت و لزوم حکومت در جامعهیکی از موضوعات مهم در بحث حکومت و حکومت شناسی لزوم حکومت در جامعه از دیدگاه عقل، ز دیدگاه تجربه، از دیدگاه متفکرین مختلف و از دیدگاه قرآن و روایات است.

از دیدگاه عقل

 حکومت برای بشر یک امر ضروری عقلی است؛ زیرا اجتماع بدون حکومت موجب هرج و مرج می شود و این حکومت است که تنظیم کننده ی امور فرد و اجتماع و اجرا کننده ی حدود و حقوق و تأمین کننده ی عزت و استقلال جامعه ی اسلامی و یا توسعه و تکامل علوم و فنون بشر است و این مطلب از امور بدیهی می باشد.در تمامی جوامع بشری تا آنجا که تاریخ نشان می دهد نوعی حکومت وجود داشته است: حکومت قبیلگی، پادشاهی و نیز حکومت هایی از نوع آن چه در دنیای امروز وجود دارد؛ و این بدان معناست که بشر در هر مرحله ای از علم و فرهنگ و دانش باشدضرورت وجود حکومت را درک کرده و می داند زندگی اجتماعی بدون نظم و قانون و حاکمیت حتی یک روز هم امکان پذیر نیست.به عنوان نمونه:حضرت علی درباره ی فلسفه ی وجود حکومت و پاسخ به شبهه خوارج که وضع قانون و حکومت را مختص خداوند می دانستند معتقد بودند که ضرورت حکومت برای ایجاد نظم و نظام اجتماعی بوده و ابزاری برای امنیت بخشی اجتماعی است؛ البته وضع قانون در انحصار خداوند است، اما اجرای حکم الهی نیازمند حکومت است، از این روی آن حضرت حتی ضرورت حکومت فاجر را در حالت اصطرار پذیرفته و بر وجود آن تأکید کرده است.[7] نیز در روایت (فضل بن شاذان) امام رضا علیه السلام به سه نکته ی مهم اشاره کرده و فرموده است: اگر کسی بگوید چرا اولو الامر تعیین شده است و مأمور به اطاعت از حاکم الهی هستند؛ گفته می شود به دلایل زیاد، از جمله این که وقتی برای مردم حدودی تعیین شود و دستور یابند که از آن حدود تجاوز نکنند چون باعث فساد آن ها می شود این کار سامان نمی گیرد مگر به وسیله ی حاکم امینی در رأس آن ها که ایشان را از تعدی و داخل شدن در امور ممنوعه باز دارد؛ زیرا اگر این موضوع نباشد کسی لذات و منابع خود را به خاطر فساد دیگران ترک نمی کند لذا سرپرستی بر آن ها قرار داده شده که آنان را از فساد منع و حدود و احکام الهی را در بیان آن ها برپا دارد.دیگر اینکه ما هیچ فرقه ای از فرقه های دنیا و هیچ ملتی از ملل را نمی یابیم که بدون رییس و سرپرستی باقی مانده باشند، همان سرپرستی که امر دین و دنیایی آن ها را سامان بخشد. پس در حکمت خداوند حکیم جایز نیست که خلق را آن چه می داند برای آنان ضروری است رها سازد و سرپرستی که به کمک او با دشمنان بجنگد و اموال بیت المال را به وسیله ی او تقسیم نمایند؛ جمعه و جماعت آن ها را برپا می دارد و ظالم را از تعدی بر مظلوم باز دارد و برای آنان تعیین نکند.اگر جامعه سرپرست امین و درستکار نداشته باشد دین و آیین خدا بر باد می رود و سنت و احکام الهی تغییر می یابد و بدعت گزران چیزهایی از پیش خود بر آن می افزایند مخالفان از آن کاسته و امور را بر هر مسلمانان مشتبه می سازند.[8]آنارشیست ها ماخوذ از ریشه یونانی ( anarshos)به تنهایی بدون رهبر، در اصطلاح سیاسی آنارشیسم عنوان دکترین ویژه ای است که خواستار الغای هر گونه قدرت سازمان یافته است و تشکل و تمرکز قدرت سیاسی را عامل فساد و در نهایت به ضرر انسان ها می دانند .آنارشیست ها معتقدند که هر شکلی از حکومت منحوس وسرچشمه فساد وخودکامگی است و به نظر آنان حکومت بزرگترین و بد ترین نمونه و الگوی تجمع و تمرکز قدرت سازمان یافته سیاسی است و به همین جهت همیشه هدف اصلی آنها از بین بردن هر نوع حکومتی بوده است. [9]به موجب این نظریه انسان ذاتاً دارای غریزه ی و اجتماعی است و اگر به حال خود گذاشته شود راه زندگی جمعی را در پیش می گیرد، آثار شیسم به اصالت فرد و حفظ آزادی های فردی اهمیت می دهد و هر نوع حکومت و قدرت سازمان یافته را به عنوان اینکه وسیله ی استثمار و خفقان مردم است رد می کند و با مالکیت خصوصی نیز مخالف است.