مقدمه
اصلاحات ارضی را به معنی تقسیم مجدد زمین بین زارعین بی زمین و کم زمین می دانند و یا آن را یک سری اقدامات مکمل و پیوسته که هدف آن ایجاد تغییرات اساسی در کشاورزی اعم از مالکیت ارضی مزروعی نظام های بهره برداری و شیوه های تولید و در نتیجه افزایش درآمد و رفاه کشاورزان است ( اسلامی، نمایه پرورش )
برخی دیگر آن را مداخله مستقیم دولت به منظور دگرگونی های عمده در وضع اجاره داری یا مالکیت زمین می دانند . ( ازکیا، 1378 : 258 ) ( تقوی، 1387 : 115 )
و جان کوز می گوید : « اصلاحات ارضی عبارتند از : مجموعه عملیات و اقداماتی که در جهت دگرگونی ساخت ارضی در سطوح یک کشور یا منطقه به منظور اصلاح روابط اجتماعی برای تامین شرایط لازم در کاربرد فنون جدید کشاورزی و نیز به منظور افزایش تولیدات کشاورزی صورت می گیرد ( صالب، 1384 : 196 )
این مقاله با بررسی اصلاحات ارضی دهه ی 40 در پی پاسخ به سوالات زیر است :
1- روستاهای ایران قبل از اصلاحات ارضی از نظر قشربندی، مالکیت، ... چگونه بود ؟
2- علل به وجود آمدن اصلاحات ارضی داخلی بود یا خارجی یا تلفیقی از هر دو ؟
3- اصلاحات ارضی چگونه به وجود آمد ؟
4- آیا یکدفعه اجرا شد یا در چندین مرحله ؟
5- چه آثار و پیامدهایی برای جامعه ی روستایی ایران به وجود آورد .؟؟؟
6- آیا به اهدافی که از ابتدا دنبال می کرد توانست برسد ؟ اهدافی مانند : کاهش اقتدار بزرگ مالکان و تضعیف قدرت سیاسی آنها، تقسیم زمین بین زارعین، کاهش شکاف طبقاتی، ایجاد برابری و عدالت در میان ساکنین روستا افزایش بهره وری، بالا رفتن قدرت خرید زارعین و بهبود کشاورزی ...
وقتی سخن از زمین و ارباب و رعیت است ناخودآگاه ذهن را به طرف نظریه های کارل مارکس می کشاند که می گفت : « سرمایه داری از بین خواهد رفت و جهت تاریخ بشری به سوی تکامل است » او مراحل تاریخ بشریت را 1- کمون اولیه 2- فئودال 3- سرمایه داری می دانست که در این مراحل همواره دو طبقه سلطه گر و تحت سلطه قرار داشت و طبقه تحت سلطه با انسانیت خویش بیگانه بود و هنگامی که به آگاهی می رسید دست به انقلاب می زد تا سرنوشت خویش را با دستان خویشتن بنویسد .
به نظر می رسد در ایران دهه ی 1340 نیز برای جلوگیری از چنین افکارهایی دست به اصلاحات زده شده است که از جمله آن اصلاحات ارضی بوده است .
قبل از اجرای اصلاحات ارضی دهه ی 1340
در ایران از صدور مشروطیت موضوع تقسیم زمین های زراعی بزرگ بین زارعین مالکان بین زارعین مطرح بود به عنوان نمونه طالبون که از تبریز به عنوان نماینده انتخاب شده بود در یکی از نوشته های خود به تقسیم ارضی اشاره کرده است به رغم طرح این موضوع به دلیل متعدد از جمله : برکنار بودن روستاییان ار ایفای نقش در انقلاب مشروطیت و وجود بزرگ مالکان در انقلاب مشروطیت و از همه مهمتر معطوف بودن عمده توجهات به استبداد و ظلم دولت مرکزی و کم توجهی به دهقانان و زارعین به عنوان عامل تولید در کشور، انقلاب مشروطیت به تغییراتی در مناسبات زمین داری نینجامید ( طالب، 1383 : 205 )
غالب نظام بهره برداری قبل از اصلاحات ارضی نظام بهره برداری مالک و زارعی بود که بیش از 80 درصد زارعی در قالب این نظام مورد بهره برداری قرار می گرفت که این مترادف با شیوه تولید آسیایی است ( اصلاحی، نمایه پرورش ) .
نیروی کاربرزمین ها به شکل گروهی در زمینی یکپارچه کار می کردند که همه گوش به فرمان مالک بودند و تمام سرمایه گذاری ها مثل :» حفر قنات و لایروبی و مرمت آن توسط مالک انجام می گرفت و از محصول پایانی برای مالک و برای زارع بود و هماهنگی بسیار قوی بین کشاورزان بود در واقع ایران در تولیدات کشاورزی خودکفا بود ( همان منابع )
انواع مالکیت در ایران قبل از اصلاحات ارضی
1- شش دانکی ( 4/23 % ) : دهی که تمام آن متعلق به یک شخص باشد .
2- دانکی ( 9 / 10 % ) : دهی که دارای چند مالک و هر کدام سهمی به اندازه یک دانک دارند .
3- خرده مالکی ( 9 / 41 % ) : دهی که میزان مالکیت هر مالک کمتر از یک دانک باشد .
4- سلطنتی ( 2 % ) : املاک متعلق به مقام سلطنت
5- موقوفه ( 8 / 1 % ) : املاک از طرف شخصی به اشخاصی طبق قانون داده شده باشد .
6- خالصه ( 6 / 3 % ) : املاک دولتی
7- مخلوط ( 2 / 15 % ) : دهی که نصفش خالصه و نصفش دانکی
( بهنام و راسخ، 1384 : 230 )
بر خلاف بورژوازی غرب که مقیم روستاها بودن و علیه فئودال قیام کردند بزرگ مالکان ایران مقیم شهرها بودند و کدخدا در روستا نماینده دولت و مطیع بزرگ مالک بود .
مدیریت روستاها بر اساس سنت بود و دخالتی در سیاست نداشتند و بیشتر رهبری در امور دینی و مذهبی بود و اختلافات هم توسط ریش سفید حل می شد . ( همان منبع، 1384 : 261 )
اقشار سنتی روستاییان عبارت بود از 1- زمینداران 2- گاوبندان 3- نسق داران 4- خوش نشینان ( تقوی، 13 )
عامل اصلی در قشربندی جامعه دهقانی مالکیت زمین بود و علاوه بر آن حاجی و ملا بودن نیز منزلت افراد را در روستا بالا می برد .
دو قشر اساسی در جامعه روستایی وجود داشت 1- مالک : که عالیترین قشر و ساکن شهر بود 2- زارعین : فاقد زمین و پایین ترین قشر محسوب می شد و ساکن روستا بود ( بهنام و راسخ، 1348 : 287 )
چگونگی به وجود آمدن اصلاحات ارضی دهه ی 1340 در ایران
قبل از اصلاحات ارضی در دنیا دو قطب سرمایه داری آمریکا و سوسیالیستی شوروی بود و ایران در این میان به دلیل نزدیکی به آبهای گرم اقیانوس هند و خلیج فارس و همسایگی شوروی و سرمایه گذاری آمریکا روی دولت پهلوی از اهمیت ویژه ای برخوردار بود .
فشارها و بحرانها و عقب ماندگی اقتصاد و صنعت ایران احتمال بیشتری می رفت که تا مردم به دامان انقلاب روی آورند و آمریکا با تحمیل طرح اصلاحات ارضی به دست شاه به کشاورزان در تلاش بود تا جلوی جنبش مردمی را بگیرد ( تقوی، نمایه پرورش )
مسئله ی اعطای زمین به کشاورزان یکی از اصولی بود که بعد از انقلاب کمونیستی 1917 م در ارومیه هماره از طریق احزاب کمونیست جهان مطرح می شد و کوشش می شد از این طریق کشاورزان و دهقانان رنج کشیده ی کشورهای جهان سوم به ایدئولوژی کونیستی گرایش یابند .
بعد از شهرویور 1320 و تشکیل احزاب کمونیست در ایران مسئله ی اعطای زمین به کشاورزان همواره در جهت مبارزه با دولت استفاده می شد به طوری که در سال 1325 فرقه دموکرات آذربایجان پس از اعلام استقلال قوانین اصلاحات ارضی را تنظیم و تصویب نمودند مجموع این مسائل و بروز جنگ سرد، غرب را واداشت تا به منظور جلوگیری از ایدئولوژی کمونیستی در کشورهای مجاور و همسایگی شوروی طرح ها و راهکارهایی بیندیشند . یکی از این راهکارها اعطای زمین به کشاورزان بود با وامهای دولتی و واگذاری ماشین های مکانیزه کشاورزی وضعیت زندگی دهگانان و کشاورزان را بهبود بخشید و طرح اصلاحات ارضی در ایران به عنوان عامل بازدارنده نفوذ کمونیسم در ایران در دستور کار آمریکا قرار گرفت ( کری، سایت memorable time ) کری، نمایه )
لیپمن مفسر و روزنامه نگار آمریکایی هنگامی که با خروشچف مزاکره می کرد خروشچف از احتمال وقوع انقلاب در ایران سخن راند . بعد از لیمین با کندی ملاقات کرد این خطر را به او اعلام کرد و او نماینده ویژه اش را به ایران فرستاد تا شاه را وادار به اصلاحات اجتماعی کند ولی شک و تردید در توانایی اداره ی مملکت توسط شاه باعث شد آیزن هاور و وزارای خارجه اش دالس و کندی، دکتر علی امینی ( وزیر امور خارجه اسبق ایران در آمریکا ) را به نخست وزیری شاه تحمیل کردند و او با انتقاداتی از دولتهای پیشین کارش را شروع کرد و برای آرام کردن اعتصابات فرهنگیان، رهبر اعتصابات محمد درخشش را وزیر فرهنگ کرد و حسن ارسنجانی نیز وزیر کشاورزی شد ( نوری – نمایه )
دو سال اول اصلاحات با وزارت ارسنجانی به خوبی پیش رفت در اسفند 1341 که سپهبد ریاحی به وزارت رسید . روند اصلاحات تغییر کرد . برنامه های گسترده ای زیر پوشش . شرکت های تعاونی به ظاهر برای کمک به روستاییان به اجرا درآمد که سبب شکست اصلاحات و نابودی کشاورزی و دامداری ایران شد و در مدت کوتاهی ایران به بازار بزرگ گوشت یخ زده و لبنیات و برنج و گندم و خاویار آمریکا و اروپا تبدیل شد ( سرلک : 18 )
هنگامی که جانسون معاون رئیس جمهور آمریکا به ایران برای نظارت آمده بود توسط شاه توجیه و اطمینان یافت و به کشورش برگشت و شاه در دی 1341 اصول انقلاب سفید ( white verolution ) را به همه پرسی گذاشت و تصویب کرد ( نوری، نمایه )
« رژیم با عجله بحث تقسیم ارضی را شروع کرد و تا حدی هم موفق شد ولی علما و مراجع ساکت ننشستند به وسیله اعلامیه ها مخالفت خود را اعلام می داشتند » ( نمایه ) از جمله این مخالفین امام خمینی و آیت الله بروجردی بودند .
علل و عوامل به وجود آمدن اصلاحات ارضی
عوامل داخلی
1- تضاد میان ارباب و رعیت 2- توزیع نا عادلانه زمین 3- به آگاهی رسیدن روستاییان 4- تزلزل سیاسی حکومت و ناتوانی نسبی در مبارزه با مخالفت های فئودالی کشور 5- استفاده مالک از ژاندارمری برای تنبیه و آزار روستاییان 6- تولیدات کشاورزی با ابزارهای سنتی 7- شرایط جغرافیایی و منطقه ای و وابستگی اقتصادی شهر و روستا 8- رشد سرمایه داری وابسته و تحکم بخشیدن بر پایه های متزلزل حکومت
عوامل خارجی
1- انقلاب چین با تقسیم ارضی بین دهقانان و تشکیل گروههای همیار و تشکیل تعاونی برای تولیدات کشاورزی به تشکیل کمون ها اقدام کردند .
2- انقلاب کوبا با به قدرت رسیدن کاستر و تقسیم ارضی کشاورزی بین دهقانان