تعریف: بازار ارز به بازاری گفته می شود که معاملات آن برای تاثیرگذاری بر انتقال پول یک کشور به کشور دیگرانجام می گیرد. این بازار محل مشخص ندارد و بازاری است بین المللی که معاملات آن از طریق وسایل ارتباطی راه دور مثل تلفن و تلتکس صورت می پذیرد. در اصل، نیاز به تسویه حساب با طرف های تجاری خارجی بود که برات خارجی را به عنوان غافل کارسازی حساب ها روج داد و موجب شد تا همه بانک ها و دیگر مؤسسات بین المللی آن را بپذیرند. در ابتدا معاملات روی برات ها از طریق تنزیل آنها انجام می شد و چنین بود که بازار ارز پدید آمد و میزان این برات عامل تشخیص فعالیت های بین المللی شد در دوران کنونی این بازار گسترش فراوان یافته است و تحت تسلط‌سازمانهای مالی قرار دارد که از راه خرید و فروش ارز منافع حاصل از تفاوت‌میان نرخ ارز و نرخ بهره‌در‌مراکز‌مالی‌مختلف‌را‌به‌خود اختصاص می دهند.
بازار ارز در ایران
در ایران در پی ازدیاد سریع درآمد ارزی ناشی از افزایش قیمت نفت در سال 1973، بانک مرکزی ایران در دیماه سال 1353، اقدام به تاسیس یک بازار ارز غیر بازرگانی کرد تا از این راه محدودیت های ارزی موجود برسر راه ایجاد یک بازار بین المللی پول و سرمایه در کشور را از میان بردارد. در ابتدا منبع تغذیه کننده این بازار ارزهای حاصل از صدور کالاهای غیر نفتی بود، اما چون این منبع جوابگوی تقاضا برای ارز نبود، اما بانک مرکزی سیاست فروش ارز به بانک ها برای مصارف غیر بازرگانی را در پیش گرفت. با توجه به تلاطم و بی ثباتی اقتصادی و سیاسی در اواخر برنامه عمرانی پنجم، بازار مذبور عملاً به صورت مجرای اصلی خروج ارز ایران درآمد، به طوری که که در خلال عمر حدوداً پنج ساله بازار، بخش اعظم هفت میلیارد دلار فروخته شد، به آن از کشور خارج شد. این مجرای اصلی فرار سرمایه سرانجام در آبان سال 1357 بسته شد.
انواع ارز
ارز اعلام نشده، ارز اکو، ارز بازرگانی، ارزبازی، ارز پشتوانه، ارز دولتی، ارز ذخیره ای، ارز صادراتی، ارز عمده، ارز غیررسمی، ارز قبل از صادرات، ارز گران، ارز غیر بازرگانی. در اینجا به تعریف چند نوع از انواع ارز می پردازیم:
ارز اکو:
منظور از ارز اکو دلار آمریکاست که به عنوان واحد پول محاسباتی در نگهداری حساب معاملات تهاتری بین اعضای اکو مورد استفاده قرار می گیرد.
ارز بازرگانی:
به ارزی گفته می شود که از منابع تجاری عاید شود یا به مصارف تجاری برسد. ارز بازرگانی همه درآمدها و مصارف در زمینه صادرات و واردات کالاها دربر می گیرد. مبادلات ارز بازرگانی معمولاً با اعتبار اسنادی، برات خارجی، برات اسنادی و غیره انجام می شود.
ارز پشتوانه:
ارزی‌که به‌عنوان پشتوانه‌اسکناس یا‌مسکوت منتشر شده در حساب پشتوانه بانک مرکزی کشور نگهداری می شود‌را‌در‌اصطلاح ارز پشتوانه می نامد در‌ایران،طبق قانون‌از سال1321 ارز در‌کنار طلا و نقره و جواهرات سلطنتی، جزء اقلام پشتوانه ریال قرار گرفت.
ارز دولتی:
به ارزی گفته‌می‌شود که به نرخ‌رسمی‌دولتی‌صرف مصارف‌معینی می شود. این مصارف عباتند از: تحصیل دانشجویان در خارج کشور، سفر مأموران دولتی به خارج، بیمارانی که ضرورت معالجه آنها در خارج وجود دارد، کالاهای وارداتی دولتی و برخی واردات بخش خصوصی.
ارز ذخیره ای:
منظور از ارز ذخیره ای، پولی است که دولتها و سازمانهای بین المللی تمایل به نگهداری به عنوان ذخایر ارز و طلا داشته باشند.
ارز عمده:
به ارزی ارز عمده گفته می شود که اکثر معاملات بازارهای بورس به وسیله آنها انجام می گیرد و دارندگان دیگر پولها برای انجام معاملات خود ناگزیر از تبدیل پول خود به آنها باشند.
ارز صادرات:
در ایران به ارز صادراتی گفته می شود که از صدور کالاهای غیرنفتی عاید صادرکننده شده باشد. صادرکننده این نوع ارز می تواند آن را به ورود کالاهای تعیین شده توسط دولت اختصاص دهد یا به واردکنندگان کالا بفروشد.
ارز گران:
به ارزی گفته می شود که نرخ برابری آن در سطحی بالاتر از نرخ بازار تثبیت شده باشد. حالت تعادل برای یک ارز زمانی پدید می آید که در یک نرخ ارز معین عرضه و تقاضا برای آن با یکدیگر برابر شوند.
رشد یکباره قیمت ها:
اعتماد ملی: ارزفروشان شاهد رشد یکباره قیمت انواع ارزها هستند. این فروشندگان که روز قبل دل از معاملات پرسود در بازارشان بریده بودند، اکنون با رشد ناگهانی قیمت کلیه ارزها از دلار گرفته تا فرانک سوییس روبرو شده اند. تنها ارزهایی که در این بازار سکوت را به نوسان ترجیح داده اند ارزهای زیارتی و آسیایی هستند.
پویای بازار:
وسعت، عمق و نقدینگی بازار ارز واقعاً حیرت انگیز است. براساس یک برآورد انجام شده، فعال ترین تبادل دنیا می تواند در روز 18000بار تغییر کند. در مناطق مختلف جهان، مراکز خدمات مالی و سایر مؤسسات در تمام ساعات شبانه روز مشغول معامله دلار و سایر ارزها هستند. در این مرکز، ساعات کاری هم پوشانی دارند، یعنی وقتی برخی مراکز تعطیل میشوند، مراکز دیگری باز شده و معامله را آغاز می کنند. بازار معاملات ارزی، نور خورشید را دور تادور زمین تعقیب می کنند.
بورس ارز و بازار فارکس:(forex)
1) نرخ لحظه ای: معامله لحظه ای، مبادله مستقیم یک ارز با ارز دیگر است. نرخ لحظه ای قیمت جاری بازار یا نرخ نقدی است. در معاملات لحظه ای به تسویه یا پرداخت در همان لحظه نیازی نیست. معمولاً تاریخ تسویه یا تاریخ تسویه یا تاریخ اجرا، دو روز پس از تاریخ معامله ای است که بین طرفین صورت گرفته است.
2) خرید و فروش:
در بازار معاملات ارزی یک قیمت خرید و یک قیمت فروش وجود دارد. انتظار می رود یک بازار ساز، در مورد مقدار مشخصی از هر مورد معامله، هم مظنه ی قیمتی را که به آن می خرد و هم مظنه ی قیمتی را که به آن می فروشد را هم زمان به مشتریانش اعلام کند. معمولاً تفاوت بین قیمت خرید و فروش منعکس کننده سطح نقدینگی در ابزار خاص است. نقدینگی بالا یعنی همیشه برای خرید، یک فروشنده و برای فروش یک خریدار به قیمت های واقعی وجود دارد.
3) ارز پایه و ارز متقابل:
هر معامله شامل دو ارز است: ارز متقابل صورت کسر و ارز پایه مخرج کسر است. هرگاه ارز متقابل افزایش یابد ارز پایه قوی شده و گرانتر می شود. هرگاه ارز متقابل کاهش یابد ارز پایه ضعیف شده و ارزانتر می شود در مکالمات معامله تلفنی، همیشه ارز پایه اول گفته میشود.
4) مظنه ی قیمت در مورد ارز پایه:
برای اغلب ارزها، مظنه ی قیمت خرید تا چهار رقم اعشار داده می شود. این عدد یک صدم یک در واحد ارز متقابل است که معمولاً "pip" خوانده می شود. در مبادله ارزی یک "pip" کوچکترین مقدار نوسان قیمت در بازار است. فعالان بازار فارکس (forex) با 3 گروه مانع عمده به شرح زیر مواجه می باشند:
1) عوامل روانی: با توجه به جوان بودن اکثر فعالان بازار به دلیل جدید بودن علوم IT و تسط گروهای سنی جوان به کامپیوتر و اینترنت تمایل به اینکه در کوتاه مدت صاحب ثروت زیادی گردند، بسیار قوی می باشند و سهولت معاملات خارجی on line همراه با 24 ساعته بودن بازارهای ارز عوامل عینی زیادی جهت زیرپا قرار دادن اصول مدیریت ریسک و غلبه حرص و طمع بر فعالان را فراهم می آورد.
2) حجم عظیم اطلاعات مؤثر بر فرآیند نوسانات ارز:
نوسانات‌ارز‌تابع عوامل‌زیاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می باشد که با توجه به تسریع روند اطلاع رسانی و تاثیر عوامل مختلف با سرعت بسیار پایین تحلیل و پیش بینی روند حرکت ارزهای بسیار تخصصی می نماید و با توجه به اینکه بازار 24ساعته می باشد وتحولات لحظه ای دنیا بر نرخ برابری ارزها می باشد. اغلب فعالیت های بازار توان و امکانات بیش از یک نفر تمام وقت را می طلبد.
3) ماهیت خاص بازار های ارز(forex)
بازارهای ارز به دلیل تبادلات پولی یعنی دولت ها و شرکت های بزرگ چند ملیتی از وجود یک مقدار پول شناور در بازار بهره مند می گردد که وجود چنین عاملی هر گونه پیش بینی نسبتاً قطعی را غیرممکن می سازد و هیچ کف و سقفی برای نرخ برابری ارزها را در مقاطع مختلف زمانی متصور نمی سازد. همین خاصیت تبادل پول به بازار forex قابلیت نوسانات شدید و شوک های زیاد بدون دلیل مشخص را می دهد که برای اشخاص کم تجربه و سرمایه کم بسیار خطرناک می باشد که چنین خاصیتی در بازارهای کالا و سهام وجود ندارد.