دانلود مقاله سکولاریسم و‌ آسیب‌شناسی فرهنگی، اجتماعی نسل‌ها

ریشه لغوی سکولاریزم

معادل های واژه سکولار

معادله ی فارسی

1-3- سکولاریزم

2-3- سکولاریزاسیون

3-3- سکولار

تفاوت سکولاریزم و سکولاریزاسیون

تطور تاریخی اصطلاح سکولاریزم و سکولاریزاسیون .

“ریشه لغوی”

واژه سکولار “Secular” برگرفته از اصطلاح لاتینی

2)معادل های واژه سکولار ؛

در زبانهای اروپایی ،‌بنا به تحققهای تاریخی متفاوت سکولاریزم ، اصطلاحات مختلفی شکل گرفته است . معروفترین اصطلاحی که بویژه در کشورهای پروتستان رواج یافته ، واژه Secularism  است که بر گرفته از واژه لاتینی Saeculum  ( به معنای نسلی از انسانها )‌می باشد. اما در کشورهای کاتولیک عبارت Laicite 1 به کار می رود . این واژه ریشه یونانی “ Laos  ” به معنای مردم و Laikos  به معنای عامه مردم در برابر طبقه کاهنان و روحانیان ، اشتقاق یافته است . [1]

دو اصطلاح “ سکولار ” و “ لائیک ” [2] ، چه در زبان فارسی و چه در زبانهای اروپایی ، در بسیاری از موارد به صورت مترادف به کار برده می شوند . هر چندکه اصطلاح سکولار اعم از لائیک می باشد و برای آن معنایی وسیع تر از لائیک در نظر می گیرند .

برخی ،در مقایسه با واژه لاتینی “ Saecularis  ” ، اصطلاح آلمانی “ Weltlich  ” به معنای “ دنیوی ” یا “ این جهانی ” را معادلی برای اصطلاح Secular  ، و همینطور اصطلاح “ Veweltichen ” به معنای “ دنیوی کردن ”‌یا “ این جهانی کردن ” را معادلی برای اصطلاح “ Secularization ” قرار دادند.2

در فرهنگ زبان و ادبیات عرب ، سکولاریزم به “ علمانیت ” ترجمه گشته است . البته باید خاطرنشان نمود که علی رغم قطعیتی که در زبان عربی در مورد علمانیت به عنوان معادل سکولاریزم و نیز علمنه در برابر سکولاریزاسیون 3 وجود دارد ، اما در این میان دوابهام جدی در کار است که هنوز راه حل قطعی و مورد اتفاقی نیافته است : 1- برای نخستین بار چه کسی این اصطلاح را در فرهنگ و ادبیات عرب وارد ساخت ؟

2 و نیز منشأ اشتقاق این واژه چیست ؟

پاسخ به دو ابهام فوق ، مورد بررسی این مبحث نمی باشد زیرا زبان شناسان و علمای عرب پاسخهای متعدد و گوناگونی در این باره ارائه نمودند و به یک راه حل قطعی و مسلم دست نیافتند . این مطلب که آیا علمانیت از علم برگرفته شده و به نوعی معنای Scientism  در آن ، تصمین شده است ، یا اینکه از عالم برگفته شده و با حذف الف به علمانیت تبدیل شده است ، میان زبان شناسان عرب به تواقی کلی دست نیافته است از اینرو در ادبیات عرب مبدأ و منشأ این واژه نیز مانند بسیاری از اصطلاحات دیگر همچنان نامعلوم می ماند .[3]

بنا به عقیده برایان ویلسون 2 ، بر اساس وجوه کارکردی اصطلاح سکولاریزم و سکولاریزاسیون تعابیر دیگری نیز می توان از آنان داشت ، وی می گوید :“ تعابیر دیگر و کمابیش محدودتری که به برخی از تحولات سکولاریزم و فرایندسکولاریزاسیون اشاره دارند ، عبارتند از :

تقدس زدایی 3 ، غیر روحانی کردن 4 ، و مسیحیت زدایی5  .6

خصوصی شدن دین 7 ، به حاشیه رانده شدن دین ، تبدیل شدن دین به نوعی فعالیت و سرگرمی اوقات فراغت ، نیز از مفاهیمی هستند که گاه از سوی جامعه شناسان دین به عنوان معادلهایی برای اطصلاح ارائه شده اند . 8

3) “ معادل های فارسی ”

در مورد برابر نهاده فارسی سکولاریم ، قطعیتی وجود ندارد و همچنان نویسندگان و اندیشمندان ایرانی برای رساندن این مفهوم از تعابیر متعددی استفاده می کنند . به اختصار به چند نمونه از این تعابیر اشاره می کنیم .

“ سکولاریزم ” ؛

“ دنیا پرستی و اعتقاد به اصالت امور دنیوی ،‌ غیر دین گرایی ، نادینی گری ، دنیویت ، نادینی ، دین زدایی ، این دنیایی و غیر مذهبی ، دنیاگرایی ، گیتیانه[4] ( در برابر مینوی یا اخروی) ” .

برخی نیز ترجمه ‌ “ این جهانی ” را برای اصطلاح سکولاریزم بکار می برند . 2 و همینطور در نظر برخی دیگر از نظریه پردازان “ علمی بودن ” یا “ علمی شدن ” ، دقیق ترین ترجمه سکولاریزم است .3

2-“ سکولاریزاسیون ” :

رایج ترین معادل فارسی واژه ‌ سکولاریزاسیون “ جدا انگاری دین و دنیا ” 4 است . اما در تعابیر دیگر اصطلاح نیز بصورتهای مختلف ترجمه شده است از آن جمله؛ غیر دینی

شدن ، دنیوی ، نامقدس شدن [5] ، از قید کشیشی یا رهبانیت رها شدن ، دنیا پرست شدن و مادی شدن 2 که وجه مشترک همه آنها قداست زدایی و دین زدایی است . اما با وجود تمام این تعابیر متعدد و گوناگون ،‌بنظر می رسد که اصطلاح “‌ عرفی شدن ” در برابر سکولاریزاسیون و “‌ عرفی گروی ” در برابر سکولاریزم در حال تمکن یافتن است . و در رساله فوق نیز ، هر جا که از سکولاریزم و سکولاریزاسیون ، نام برده می شود ، مرا همان “ عرفی گروی ” و “‌ عرفی شدن ” می باشد . 3

3 “ سکولار ”: 4

سکولار به کسی می گویند که علاقه و گرایشی به امور معنوی و مذهبی ندارد . 5 در زبان فارسی این واژه را به “ دنیوی ” ، “ مادی “ ، “ غیر دینی ” ، ‚ غیر مقدس ”‌، و “‌عرفی ” ترجمه کرده اند . 6

به هر حال با توجه به تمامی تعابیر متعددی که در ارتباط با ترجمه فارسی اصطلاحات سکولار ،‌سکولاریزم و سکولاریزاسیون  بیان گردید ، لازم به یادآوری است که این اصطلاحات نه تنها در زبان فارسی دقیق تعریف نشده و برداشت های نسبتاّ گوناگونی از معانی آنها وجود دارد ، بلکه در غرب هم تعریف آنها ، به ویژه سکولاریزم ، بحث بر انگیز و غیر روشن است . زیرا کاربر و تعریف آنها ، در طول زمان تغییر کرده و مثل بسیاری از مفاهیم علوم انسانی تعریف آنها با توجه به حرکت تاریخی و جغرافیایی آنها معلوم می شود . در بحث تطور تاریخی مفهوم سکولاریزم ، این مسائل روشنتر خواهند شد .

4) “ تفاوت سکولاریزم و سکولاریزاسیون ”‌ :

بین سکولاریزم و سکولاریزاسیون تفاوتهایی موجود می باشد که مانع از این می گردد که این دو را به یک معنا و یک جهت بکار گیریم . اما دستاورد این دو پدیده اجتماعی یک چیز است و آن حذف دین و آموزش های مذهبی ازمتن برنامه های مدیریتی و کشورداری است ؛ با این تفاوت که سکولاریزم به عنوان یک ایدئولوژی و طرز تفکر خاص ،‌ آگاهانه برای نیل به این مقصود تلاش می کند ، ولی سکولاریزاسیون صرفاّ یک فرایند و پدیده ای اجتماعی است که در شرایط خاص و بر اثر یک سلسله عوامل اجتماعی به جداسازی دین از دنیا می انجامد. سکولاریزه شدن دین ، جریانی است که در متن جامعه رخ داده و از سنخ فکر و معرفت نمی باشد . برایان ویلسون درباره تفاوت این دو چنین گفته است : “ سکولاریزاسیون اساساّ به فرایندی از نقصان و زوال فعالیتها ، باورها ، روش های اندیشه و نهادهای دینی مربوط است که عمدتاّ‌ با سایر فرایندهای تحول ساختاری اجتماعی یا به عنوان پیامد  ناخواسته یا ناخودآگاه فرایندهای مزبور رخ می دهد ؛ درحالی که سکولاریزم یا دنیوی گری یا اعتقاد به اصالت دنیا ، یک ایدئولوژی است . قائلان و مباغان این ایدئولوژی همه اشکال اعتقاد به امور و مفاهیم ماورای طبیعی و وسایط و کارکردهای مختص به آن را طرد و تخطئه می کنند و از اصول غیر دینی و ضد دینی به عنوان مبنای اخلاق شخصی و سازمانی حمایت می کنند.”[6]

5 ) “ تطور تاریخی اصطلاح سکولاریزم و سکولاریزاسیون ” :

بی تردید بسیاری از صاحبنظران بر آنند که پدیده سکولاریزم پدیده ای است که موطن آلو ، غرب و بویژه غرب مسیحی می باشد و ریشه هایش نیز در اروپای مسیحی سده های میانه نهفته است . لذا در بحث تطور تاریخی این پدیده که البته مقصود ، تطور تاریخی “‌ اصطلاح ” سکولاریزم و سکولاریزاسیون می باشد سعی بر آنست که این مسأله از منظر غربی مسیحی و در نظر اندیشمندان آنان بررسی گردد .

در ارتباط با جریان شکل گیری سکولاریزم و سکولاریزاسیون منابع مختلف غربی نظریات خاص خود ارائه کردند. در این مبحث بیشترین تکیه گاه ما برای تبیین شکل گیری این پدیده ،نظریات برایان ویلسون می باشد . اما پیش از ورود به بحث ، باید خاطر نشان نمود که روند سکولاریزاسیون پیش از سکولاریزم بوده است ، از اینرو لازم است که ابتدا به جریان سکولاریزاسیون و شکل گیری آن در اروپا ، اشاره شود و سپس به تعریف سکولاریزم برایان آر . ویلسون در ذیل مدخل سکولاریزاسیون، در مورد پیدایش این واژه چنین می گوید :

“ واژه سکولاریزاسیون در زبانهای اروپایی ، نخستین بار در مذاکراتی که منجر به صلح و

“ستفالی ” [7]در سال 1648 میلادی شد ، به کار برده شد ؛ در این معاهده از واژه عرفی شدن 2 برای وصف انتقال سرزمینهایی که قبلا تحت کنترل کلیسا بودند ، استفاده شد ؛ که این سرزمینها به مراجع سیاسی غیر روحانی انتقال می یافتند .

پیش از این معاهده ، از واژه سکولاریس 3 استقاده می شد و اهل کلیسا از تمایز میان امور دینی و مقدس 4 و امور عرفی 5 برای طرح ادعای برتر بودن امور مقدس بهره می گرفتند. تمایز فوق تا حدی معادل با تمایز مفاهیم مسیحی امور ماوراء طبیعی از امور دنیوی 6 و غیر مقدس است . همچنین کلیسا از مدتها پیش ،میان کشیشهای ((دینی )) و کشیشهای عرفی ، یا میان روحانیونی که در چارچوب مراتب دینی عمل می کردند و آنها که در سطح گسترده تر جامعه فعالیت داشتند ، قائل به تفاوت بود . پس از آن ، واژه عرفی شدن به مفهومی متفاوت گرچه مرتبط با همان مفهوم اولیه به معاف و مرخص کردن روحانیان از قید عهد و پیمانشان برای خدمت به کلیسا اطلاق شد. این واژه در آن دوره ، دایره مفهومی گسترده تری نسبت به دلالت ضمنی و جامعه شناختی آن ، در قرن بیستم داشت .

جامعه شناسان از این واژه برای دلالت بر فرایندهای گوناگون خارج شدن کنترل فضا ، زمان ،تسهیلات ومنابع ، از دست مراجع دینی و جایگزینی اهداف ومقاصد این جهانی و روشهای تجربی به جای الگوهای آیینی و نمادین کنش که متوجه غالات ماوراء طبیعی و دیگر جهانی بودند ،‌ بهره می بردند. این تعبیر بعدها برای دلالت بر الگوی توسعه اجتماعی که جامعه شناسان اولیه مانند آگوست کنت ( 1857-1798 ) آن را پیش از رواج تعبیر سکولاریزاسیون در کاربردهای جامعه شناختی مطرح کرده بودند اختصاص یافت . در این فرآیند ،‌نهادهای گوناگون اجتماعی ، کم کم از یکدیگر تمایز یافته ، از چارچوبهای دینی رها شدند . این نهادها پیش از این ، از حیث عمل ، تحت مقررات دین بوده و تحت سلطه و الهام آن قرار داشتند . قبل از این تحول ، کنش اجتماعی ( شامل کار ، تصمیم گیری ، روابط اجتماعی و روابط میان اشخاص ، مراحل قضاوت ، اجتماعی شدن ، نمایش ، پر کردن شکافها و مراحل گذار در دور حیات ) بر اساس ادراکات ماوراء طبیعی ، تنظیم می یافت .

فرایند انفکاک ساختاری که نهادهای اجتماعی (اقتصاد ، سیاست ، اخلاق ، قضاء ،تعلیم و تربیت ، باز آفرینی ، حفظ بهداشت و سازمان خانواده )‌در آن به صورت اموری متمایز از هم به رسمیت شناخته می شوندو با استقلالی قابل توجه عمل می کنند ، فرایندی است که مفاهیم ماوراء طبیعی در آن ، تسلط بر امور انسانی را از دست می دهند و این الگویی است که به عنوان عرفی شدن شناخته شده است . مفاهیم ماوراء طبیعی کم کم از همه نهادهای اجتماعی به جز آنها که به توسعه معرفت اختصاص دارند و روابط خود را با مراتب ماوراء طبیعی حفظ می کنند ، کنار گذاشته شدند . این نهادها به دنبال تأثیر گذاری بر دیگر قلمروهای حیات اجتماعی بوده ، از آنها منفک می شوند و به صورتی فزاینده ، نهادهای دینی را احاطه می کنند . [8]  

ویلسون در ادامه از دشواری به دست دادن تعریفی جامع از سکولاریزاسیون خبر می دهدو یکی از دلایل این دشواری را وابسته بودن تعریف این مفهوم به تعاریف متکثر و گوناگون دین می داند ، وی پس از یادآوری این نکته که مفهوم سکولاریزاسیون فاقد یک تعریف قطعی و مورد اتفاق است ، چنین گفته است :

“ پدیده های هم بسته ای که این مفهوم به آنها اشاره دارد ، طیف اجتماعی گسترده ای را در بر می گیرند . وجه مشترک همه آنها عبارت است از توسل هرچه کمتر به توضیح و تبیین های ماوراء طبیعی ، توسل هر چه کمتر به منابعی که برای تأمین اهداف ماورأ طبیعی به کار می آید ، و حمایت هر چه کمتر از اعمال یا فعالیت هایی که رابطه با قوای ماورأ طبیعی یااتکا به این نیروها را تشویق و تبلیغ می کند ”‌ . 2 

وی در پایان تعریف سکولاریزاسیون چنین می نویسد :

“ اگر بخواهیم سکولاریزاسیون را به اجمال تعریف کنیم ، می توانیم بگوییم : فرایندی است که طی آن وجدان دینی ، فعالیت های دینی و نهادهای دینی ، اعتبار و اهمیت اجتماعی خود را از دست می دهد ، و این بدان معناست که دین در عملکرد نظام اجتماعی به حاشیه رانده می شود و کرکرد اساسی در عملکرد جامعه با خارج شدن از زیر نفوذ و نظارت عوامل که اختصاصاّ به امر ماوراء طبیعی عنایت دارند ، عقلانی می شود. ” [9]

علاوه بر کاهش نقش کارکردی و نهادی دین که بواسطه جریان سکولاریزاسون صورت می پذیرد ، باید از کاهش نقش فرهنگی دین نیز نام برد . در این زمینه برخی از متفکران همچون پیتر برگر 2  سکولاریزاسون را به عنوان ؛ (( جریانی که از آن طریق بخشهایی از جامعه و “ فرهنگ ” از اقتدار نهادها و سمبلهای دینی خارج می شوند . )) ، تعریف می کنند . بنابراین تعریف ، سکولاریزاسیون ، در کنار جنبه نهادی و قضایی ، شامل یک جنبه فرهنگی نیز می شود که ویژگیهای ذیل را از خود نشان میدهد:رهایی یک عده بازنماییهای جمعی از هر مرجع مذهبی ، ساخت و تشکیل معارفی که از دین مستقل می باشند ، ایجاد استقلال و خودرأیی در وجدان و رفتار فردی ، نسبت به آئینها و مقررات مذهبی . 3

از اینرو ، قطعاّ سکولاریزاسیون را باید به عنوان یک تغییر و تحول اجتماعی فرهنگی کلی دانست که به محدودیت نقش نهادی و فرهنگی دین منجر می شود . 4

پس از گذری اجمالی بر تطور اصطلاح سکولاریزاسیون ، حال لازم می آید که ببینیم سکولاریزم به چه معناست و زمان بوجود آمدنش چه وقت بوده است .

همانگونه که کمی پیشتر اشاره شد ، در طی فرایند سکولاریزاسیون ، نقش نهادی و کارکردی دین در صحنه اجتماع کاهش یافته و عملاّ دین به حاشیه رانده شد . اما تا پیش از قرن نوزده با وجود تمام جریانات سکولاریزاسیون دین ، اصطلاح سکولاریزم به عنوان یک مکتب و ایدئولوژی هنوز وضع نشده بود.

تازه در اوایل قرن نوزدهم بود که برای اولین بار ، انجمن ها و گروههایی بنام “ سکولار ”در انگلستان بر پاشدند . بنابر تعریف دایره المعارف امریکانا، “ سکولاریزم ابتدا به عنوان یک سیستم فلسفی رسمی ،  بوسیله شخصی بنام (( جورج . جی . هلی یاک )) [10] در حدود سال 1846 در انگلستان ایجاد شد . و لازمه و شرط اصلی آن نیز ، آزادی اندیشه بوده است و حق هر انسانی است که برای خود بیندیشد ”2 سپس در سال 1852 سازمانی بنام (( سکولاریست ها )) را پایه گذاری نمود . او نیز مثل بسیاری از همفکرانش کار خود را بنا نقد تورات آغاز کرد .وی نظریاتش را منظم کرده و در قالبی منسجم ، بدین شرح اعلام نمود .

1-امروزه اصطلاح Laicite  در زبان و فرهنگ کشور ترکیه به Laiklik  تبدیل شده است .

1-طبق تعریف “ دایره المعارف بریتانیکا ” ؛ لائیک (laic ) یعنی تمایز دین از سیاست .

2- نکاتی پیرامون سکولاریزم ، مراد فرهادپور ، ص 14 .

3-Secularization

1-حمید رضا شریعتمداری ، سکولاریزم در جهان عرب ، ص21 .

2-Brayan  R .  Wilson  ، یکی از برجسته ترین چهره های تزسکولار سازی در جامعه شناسی ادیان .

3- Desacralization . 

4- Laicization.

5- Dechristianization.

6-برایان ار . ویلسون ، “ سکولاریزاسیون ” ، مرتضی اسعدی ، ص 128 .

7- Privatization  of  Religion .

8 همایون همتی ، “ ناکامی در تبیین معنا و مبنای سکولاریزم ” کتاب نقد ، صص 7-196 .

1-ماری بریجانیان ، فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی ، ج2 ، ص 780 .

2-مراد فرهاد پور ، “ نکاتی پیرامون سکولاریزم” ، کیان 26 ، 1374 .

3- عبدالکریم سروش ، “ معنا و مبنای سکولاریم ” ، کیان  26 ، 1374 ، ص 6 .

4-بهاء الدین خرمشاهی ، “ علم و دین ”