مقدمه
در دنیایی که خواسته‌های نامحدود انسانی در مقابل منابع اقتصادی قرار گرفته است، ظهور و سقوط هر پدیده‌ای ریشه در نیازهای واقعی و منطقی جوامع انسانی دارد. ظهور حسابرسی عملیاتی در سقوط خدمات حرفه‌ای نیز نمی‌تواند از این قاعده مستثنی باشد. ادامه حیات شرکت‌ها و سایر بنگاه‌ها در محیط اقتصادی بازار آزاد که بطور مستمر شاهد رفع تجاری و ادغام بیش از پیش بازارها است و رقابت در آن روز به روز شدیدتر و بی‌رحمانه‌تر می‌شود، بدون برخورداری از سطح مطلوب اثربخشی در دستیابی به اهداف، کارایی، صرفه اقتصادی و مدیریت بهینه منابع امکان‌پذیر نیست.
مدیران در سیستم‌های برنامه‌ریزی و کنترل بنگاه‌های تحت نظر خود باید ساز و کارهای پویایی را برای حرکت و جهش در مسیر موفقیت و دستیابی به اهداف تعیین‌کننده و در این محیط‌های اقتصادی روبه تغییر و رشد، گام‌های موثری برای استفاده مطلوب از فرصت‌های اقتصادی موجود بردارند. در موفقیت و کامیابی مدیران، اثربخشی، کارایی و صرفه‌اقتصادی عوامل اقتصادی کلیدی و مهم‌اند و چشم‌پوشی از آنها، اضمحلال واحد را در پی دارد.
حسابرسی عملیاتی و خدمات مرتبط با آن از جمله ابزارهایی هستند که با هدف یاری رساندن به مدیران برای هدایت و رهبری بهتر واحدهای اقتصادی در کشورهای پیشرفته متولد شده است. هدف حسابرسی عملیاتی، ارزیابی عملکرد و ارائه پیشنهاد به مدیران برای بهبود عملیات در چارچوب اثربخشی، کارایی و صرفه اقتصادی است. حسابرسی عملیاتی سابقه‌ای طولانی دارد و خدمتی است که در قالب خدمات مشاوره‌ای توسط موسسات بین‌المللی ارائه می‌شود.
کسب دانش حسابرسی عملیاتی و کاربرد آن بدون شک یکی از ابزارهای مفید و موثر برای تخصیص بهینه منابع اقتصاد ملی است. برای دستیابی به این هدف، بهره‌گیری از دانش و تجارب دیگران، گریزناپذیر است.
فصل اول
کلیات
این فصل مروری بر مفاهیم، اصول و واژه‌های حسابرسی عملیاتی دارد. اگرچه حسابرسان داخلی و حسابرسان مستقل به طور معمول خدمات حسابرسی مالی را به کافرمایان و مشتریان خود ارائه می‌کنند، اما امروزه مدیریت درمحیطی که از نظر اقتصادی و رقابتی دائماً در حال تغییر است، در پی قراردادهایی فراتر از داده‌های مالی تاریخی است. مدیر به اطلاعاتی در مورد عملیات داخلی سازمان نیاز دارد و به دنبال پیشنهادهایی برای بهبود صرفه اقتصادی، کارایی و عملیات داخلی سازمان نیاز دارد و به دنبال پیشنهادهایی برای بهبود صرفه اقتصادی، کارایی و اثربخشی عملیات است. حسابرسی عملیاتی در موارد زیر بسیار مفید و سازنده است:
شناسایی نواحی عملیاتی مشکل‌آفرین.
مشخص‌کردن علت مشکل و نه معمول آن.
اندازه‌گیری تاثیر شرایط کنونی بر عملیات.
ارائه پیشنهادهایی در مورد سایر روش‌های اجرای کار به منظور اصلاح شرایط.
مزایای حسابرسی عملیاتی
حسابرسی عملیاتی، بسته به دامنه بررسی آن ممکن است تمام یا برخی از مزایای زیر را دربر داشته باشد؛ اگرچه ممکن است همه آنها به عنوان اهداف کلی یک کار حسابرسی بیان نشده باشد.
شناسایی آن دسته از هدف‌ها، سیاست‌ها و روش‌های سازمانکه تا کنون تعریف نشده، باقی مانده‌اند.
شناسایی معیارهای اندازه‌گیری میزان نیل به هدف‌های سازمان.
ارزیابی مستقل و بی‌طرفانه عملیات مشخص.
ارزیابی اثربخشی سیستم‌های کنترل مدیریت.
ارزیابی میزان قابلیت اطمینان و فایده گزارش‌های مدیریت.
شناسایی اشکالات، نقاط ضعف و دلایل بروز آنها.
شناسایی توانایی‌ها و فرصت‌های بالقوه به منظور بهبود سودآوری، افزایش درآمد و کاهش هزینه‌ها.
ویژگی‌های حسابرسی عملیاتی
به دلیل وجود مهارت‌های کاربردی خاص حسابرسان مستقل، آشنایی آنان با عملیات تجاری و اهمیت قابل ملاحظه ارتباط بین کنترل‌های مالی و عملیاتی، اجرای حسابرسی عملیاتی یا مشارکت در آن، اغلب از حسابرسان مستقل درخواست می‌شود. حسابرسی عملیاتی و مالی در بسیاری از مراحل کار، از جمله موارد زیر مشابهت دارند:
برنامه‌ریزی، کنترل و سرپرستی.
شناسایی واقعیت‌ها، تجزیه و تحلیل و مستندسازی.
تدوین و ارائه پیشنهادها.
گزارشگری نتایج.
حسابرسان مستقل، به دلیل تحصیلات و تجربیات خود با هر یک از مراحل کار بالا آشنا هستند و بنابراین می‌توانند از صلاحیت حرفه‌ای لازم برای انجام حسابرسی عملیاتی برخوردار باشند.
اگرچه در برخی قراردادهای خاص، حسابرسان مستقل به تخصص‌های اضافی نیازمندند، اما برخی کارشناسان بخش خدمات مشاوره مدیریت موسسه می‌توانند این نیاز را برطرف کنند یا از سایر موسسات عضو انجمن حسابداران رسمی، صاحبنظران، موسسات مشاوره یا سایر منابع در این زمینه استفاده نمایند. داشتن یا تون کسب صلاحیت لازم برای شناسایی واقعیات و تجزیه و تحلیل مورد نیاز در عملیات خاص مور بررسی، از اهمیت زیادی برخوردار است.
حسابرسی عملیاتی تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای با حسابرسی صورتهای مالی دارد. هدف حسابرسی مالی، بیان نظری حرفه‌ای صوت‌های مالی تاریخی واحد مورد رسیدگی است. اگرچه حسابرسی مالی ممکن است به ارائه نامه مدیریتی شامل نظرات پیشنهادهای مشخص منجر شود و نیز تکنیک‌های مورد استفاده در ارائه نظرات و پیشنهادها ممکن است با تکنیک‌های بکارگرفته شده در حسابرسی عملیاتی مشابه باشند، اما در حسابرسی مالی از این تکنیک‌ها در ادامه دامنه بسیار محدودتری استفاده می‌شوند.
هدف‌های حسابرسی عملیاتی، ارزیابی عملکرد، شناسایی فرصت‌های بهبود و ارائه پیشنهاد است. اگرچه دامنه‌ی کار حسابرسی عملیاتی، شامل همکاری حسابرس برای انجام پیشنهادها نیست، اما اغلب، دریافت‌کنندگان گزارش حسابرسی عملیاتی، پس از انجام حسابرسی و دریافت گزارش، خواستار مساعدت حسابرس در جهت انجام پیشنهادها هستند.
از آنجا که هدفه‌های حسابرسی عملیاتی، ارزیابی عملکرد، شناسایی فرصت‌های عملیات، ارائه پیشنهاد یا ترکیبی از آنهاست، بین کارهای مختلف حسابرسی عملیاتی تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای وجود دارد. از یک طرف، حسابرسی عملیاتی ممکن است بر حسب درخواست یک شخص ثالث (از قبیل یک سازمان دولتی) تنها با هدف ارزیابی عملکرد یک واحد، انجام می‌شود. از طرف دیگر، حسابرسی عملیاتی می‌تواند انجام بررسی‌های عمیق به منظور ارائه پیشنهادهایی درباره راه‌های اصلاح مشکلات جدی عملیات را شامل شود. بین دو محدوده‌ی بالا، ممکن است از حسابرس خواسته شود که عملیات را بررسی و نقاط ضعف را گزارش کند، اما زمان کمی را برای تهیه و تدوین پیشنهادها صرف نماید. به هر حال حسابرسی‌های عملیاتی، اغلب ترکیبی از هدف‌های مورد نیاز بالا را دنبال می‌کند.
با توجه به اینکه هدف‌های حسابرسی عملیاتی بسیار متفاوت است، تنظیم و ارسال قرارداد، به منظور جلوگیری از هرگونه برداشت نادرست درباره هدف کار، از اهمیت بسیاری برخوردار است. هدف هر حسابرسی عملیاتی، رابطه مستقیم با مهارت مورد نیاز برای انجام کار دارد.