دانلود مقاله خاتم کاری

مقدمه

هنر خاتم‌سازی یکی از مهمترین هنر های دستی ایران است .این صنعت ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد .سابقه خاتم‌سازی درایران از زمانهای خیلی قدیم بوده است .به طورکلی ابتدا باید دید خاتم چیست و خاتم‌ساز یا خاتم‌کار چه کسی است.

 تعریف خاتم

 تاریخچه ی خاتم و خاتم کاری

 سابقه خاتم در ایران به دوره سلجوقیان می رسد که آثاری باقی مانده است. از جمله درب شبستان مسجد جامع اصفهان و آثاری هم در جاهای دیگر مانند مسجد مصری در جهانباره بوده است.

هنرخاتم کاری درزمان صفویه به اوج خود می رسد که آثاری هم از زمان صفویه باقی مانده مثل درب مدرسه سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار داردو این یکی از آثار مهم زمان صفویه است و دیگر مقبره شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده اند و زمان قاجار روبه تحلیل رفته ولی باز هم آثاری از آن به جای مانده  مانند درب مسجد سید اصفهان. و در زمان پهلوی اول استادانی از شیراز و اصفهان در سالن خاتم کاخ مرمر تمامی در و دیوار آن را خاتم کرده اند و کلیه اشیاء این اتاق مانند میز تحریر و جا لباسی و... که تمامی آنها با طراحی منظمی و زیبایی از استاد حسین کاشی تراش اصفهانی طراحی شده است و چند گروه دیگر در کاخ مرمر مشغول به کار بوده اند از جمله استاد حاج خلیل گلریز خاتمی، آقای علی موسوی خاتمی، آقای حمید ترکان، آقای حکیم الهی آقای احمد مظنون، استاد فضل الله خیامیان، آقای حسین شفقت و استادانی دیگر. و در زمان پهلوی دوم در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان این هنر ظریف به اوج زیبایی خود رسید و استادانی مانند آقای علی نعمت که سرآمد همه استادان بود با طراحی آقای عیسی بهادری خاتم را به حرکت در آورده و از آن شکل هندسی منظم به طرحهایی مانند گل و مرغ و حیوانات که در خاتم کاری بسیار مشکل بوده در آوردند و آثاری بسیار نفیس ساخته و به ملکه انگلیس و رئیس جمهور آمریکا آیزنهاور هدیه داده اند و دیگر آثاری از استادانی بزرگ به صورت صندوق روی مقبره های ائمه اطهار از جمله در نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامراء و مشهد مقدس ساخته شده که روح و روانشان شاد باد و سالن مجلس شورای ملی سابق که از خاتم تزئین شده بود. بعضی دیگر از آثار دیگر عبارتند از:

 » صندوق مرقد موسی ابن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوط به دوره شاه اسماعیل صفوی در سال 906 ه.ق که توسط استاد محمد جمعه ساخته شده است.

» صندق مربوط به امام حسن عسکری و امام هادی (ع) در سامرا

» صندق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر امام عصر

» صندق مرقد حضرت علی که در دوره کریم خان زند ساخته شده

» صندق مرقد امام حسین، حضرت ابوالفضل و حضزت زینب

» درب خاتم امام زاده شاه رضا در شهرضا در دوره شاه طهماسب صفوی

» ضریح مطهر خضرت علی ابن موسی الرضا (ع)

 استادانی در زمان پهلوی دوم برای پایدار ماندن خاتم در اصفهان زحمت زیادی کشیدن از جمله استاد مهدی ناطق که جای تشکر وقدردانی دارد و استادانی در حاضر هستند که از هنرمندان این مرز و بوم هستند از جمله آقای یوسف قنبری، آقای اصغر ترشیزی، آقای براهیم گلریز و همچنین استاد منوچهر خادم ملت و آقای عباس خاتمی فرد و استاد اصغر معمار که امیدوارم در پناه خدا و امام زمان به کار خودشان ادامه بدهند.

آثار خاتم سازی در دوره های مختلف

عهد صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران است. صندوق مرقد امامزاده سید علا»الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است. قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است. بخش هایی از صندوق آرامگاه شیخ صفی الدین در اردبیل، صندوق آرامگاه شاه اسماعیل صفوی در کرمان، صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران است.

در دوره زندیه و به خصوص در زمان سلطنت کریم خان در اثر تشویق هنرمندان تحولاتی در هنرهای تزیینی ایران پدید آمد و از آثار مربوط به این دوره می توان از صندوق مرقد حضرت علی بن ابیطالب(ع) در نجف اشرف، صندوق خاتم مرقد حضرت سید الشهدا (ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا، صندوق مقبره حضرت زینب(س) و حضرت رقیه (س) در سوریه نام برد.

در دوران قاجاریه هنر خاتم رو به افول گذاشت اما در همین زمان نیز هنرمندان از خود آثاری به جا نهادند که از آن جمله در ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.

در دوره پهلوی کارگاه خاتم سازی در مدرسه هنرهای زیبا تشکیل و در سال 1311 هجری شمسی محمدحسین صنیع خاتم (امین الصنایع) برای ریاست این کارگاه از شیراز به تهران دعوت شد. در سال 1313 ساخت اتاق خاتم کاخ مرمر توسط هفت تن از اساتید بنام و با همکاری شصت نفر از خاتم سازان شیراز، اصفهان و تهران آغاز شد و چهارسال طول کشید. ساخت صندوق های حضرت مسلم  بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع) و نیز تالار خاتم مجلس شورای ملی سابق که ساخت آن با تلاش خستگی ناپذیر بیش از 60 تن از اساتید و هنرمندان ورزیده در مدت 6 سال به پایان رسید.

در دوران انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی و کاهش مسافرت، بازدیدکنندگان خارجی از ایران رکود در توسعه و پیشرفت و نوآوری این هنر اصیل را موجب شد و خوشبختانه پس از بهبودی اوضاع و افزایش بازدیدکنندگان خارجی از موزه ها و نمایشگاه های تخصصی کشورمان بار دیگر این هنر رونق گرفته است.

 مواد اولیه در ساخت خاتم

انواع چوب: توسکا- کبوده- راش- گردو- بقم- عناب- نارنج و بعضی چوب های رنگ شده

استخوان ( استخوان و عاج فبل- استخوان شتر- استخوان اسب)

مفتول های فلزی ( برنج- آلومنیوم- نقره)

چسب( چسب چوب- سریشم)

شامل چکش- گازانبور- دریل و مته- اره فلکه ی- دستگاه کاس زنی- انواع سوهان- انواع رنده- پرس- دینام(ساب)- تیغ اره- لیسه- خط کش و گونیا- مقار و...

رنگ سبز:

این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.

روغنکاری خاتم:

اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود : براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.

خاتم از نظر گل تنوع زیادی دارد، از میان آنها می توان به: خاتم پره وارو، پره ای، ابری، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ اشاره کرد. از انواع حاشیه نیز     می توان حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و حاشیه تخمه دار را نام برد.

چوب مورد نیاز چهار چوب یا اسکلت را در ابعاد مورد نظر به وسیله اره ها و رندهای مختلف تهیه       می کنند. ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول 60 سانتیمتر می برند و از آنها مثلث های تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه در آمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های برنجی که به صورت مثلث بوده داریم که برای آماده ساری آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود.

سپس برای تهیه کردن خاتم ابتدا طرحی که مورد نظر استادکار است، مصالح آن تهیه شده و با دستان ماهر هنرمند در کنار هم به وسیله ی ( چسب چوب رقیق شده) قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند، بعد از چند ساعت نخ ها باز شده و اضلاع طرح سوهان کاری شده و اشکالی ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «گل» خاتم به دست می آید.

گل ساخته شده را به شش قسمت 10 سانتیمتری تقسیم و آنها را به وسیله سریشم روی دو تخته چسبانیده و سپس آن را به وسیله پرس حدود 2 ساعت تحت فشار قرار می دهند که آن را اصطلاحاً «قامه» می گویند. این قامه را به وسیله اره فلکه ی که تیغ مخصوص برش دارد به لایه 1 تا 2 میلی متری که اصطلاحاً به آن « لنگه» می گویند برش داده می شود.

هنرمند با استفاده از چوب های که در نجاری به ابعاد مختلف بدست آورده بود، زیر کار شیء که        می خواهد کار کند را تهیه می کند.سپس خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد نظر بر روی سطح کار به وسیله چسب های مخصوص و با حرارت دادن خاتم را چسبانده و با ایجاد طرح های گوناگون و قرینه سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می گردد.

بعد از بتونه کاری، ساییدن، ترمیم و پرداخت کردن شیء خاتم آماده می شود.

هم اکنون شئی خاتم کاری شده به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر، کیلر و پلی استر پوشش داده      می شود. اگر محصول مورد نظر داخل آن خاتم نباشد آن جعبه را به وسیله مخمل، جیر کاری می کنند.

تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا را بیش از 400 مرحله کاری را شامل می شود.

نمونه ای از خاتم کاری برروی گلدان

خصوصیات خاتم مرغوب

خصوصیات خاتم مرغوب و هنری عبارتند از :

 » صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.

» یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.

» عدم تغییر در رنگ و شکل.

» ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها ی در سطح کار مشخص نباشند.

» قرینه بودن تمامی گل ها و و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع.

» دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که اگر اسکلت طرح دقیق نباشدبهترین خاتم نیز بر روی آن، نماو جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم کار، باید یک نجار چیره دست هم باشد.

» رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون ناهمواری و شفاف باشد.

» نقش ها و مثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

» وزن مناسب جعبه نسبت نوع مصرف آن.

خاتمکاری کاخ موزه سبز

خاتم کاری کاخ موزه سبز از جمله هنرهای نفیسی است که در این کاخ دیده می شود این خاتمها  در دفتر کار در طبقه اول کاخ خودنمایی می کند.

در این اتاق اولین چیزی که بیننده را مسحور خویش می کند خاتمهایی است که حاصل هنر و ذوق هنرمندان عاشقی است که ثمره تلاش خویش را در این اتاق به یادگار گذاشته اند. حاصل کار این هنرمندان شامل خاتمکاری ازاره های اتاق که به مساحت حدود 20 متر مربع(92×70/2) روی دیوارها و درگاهیها کشیده شده است.

علاوه بر این 6عدد چوب پرده خاتم به طول تقریبا 2مترآذین بخش بالای پرده هاست اثاثیه اتاق شامل میز،صندلی،اشیاﺀ روی میز،کتابخانه مزین به خاتم و قاب عکس می باشد هم چنین یک عدد آباژور به شکل گلدان تزیینی بسیار زیبا و منحصر بفرد که در گوشه اتاق خودنمایی می کند.

خاتمکاریهای دورتادور اتاق و گلدان با امضاﺀ استاد محمد صنیع خاتم به ترتیب به سالهای 1307 و 1312 است خاتمکاری این اتاق تقریبا 2 سال طول کشیده است که این خاتمها با نظارت استاد محمد صنیع خاتم و کار شاگردان وی :استاد حسین شفقت،استاد ابوالقاسم جلوه،استاد احمد مسکوکی،استاد محمد خرمی انجام شده است.

خاتمکاری اتاق شامل 7 طرح شبیه به هم می باشد که این طرحها به نام ترنج و شمسه هشت معروفند (نقش هندسی گره) کار شده است.خاتمهای به کار رفته از مرغوبترین خاتمهای موجود      می باشد که نمونه آن در کاخ مرمر کار شده است همه مواد بکار رفته در این خاتمکاری از مصالح طبیعی می باشد شامل:استخوان،چوب،و مفتولهای برنج (در اینجا ازچوب فوفل برای رنگ قهوه ای تیره،چوب عناب برای رنگ قرمز ، استخوان برای رنگ سفید و از استخوان رنگ شده برای رنگ سبز استفاده شده است).

زیرسازی این خاتم از چوب جنگلی (توسکا) است.انواع خاتمهای متن به سبک دوره قاجار و حاشیه های مختلف(خاتم پروارو- پره وارو- خاتم متن سفید استخوانی- خاتم متن تو گلو سبز –خاتم متن جویی سیمی- توگلو سیمی- خاتم متن جویی سفید- خاتم متن شمسه دار) و خاتم حاشیه (خاتم جو استخوانی- خاتم بغل شش سیمی سفید- خاتم شمسه دار سبز تو گلو سفید- خاتم پره شانزده تایی- خاتم شمسه دارعناب تو گلو سفید)با طرحهای بازوبندی شمسه هشت در پنج رنگ زینت بخش ازاره اتاق می باشد.حاشیه هایی که برای کادربندی طرحها بکار رفته از چوب فوفل و استخوان می باشد که با خاتم جو و گلهای شانزده تایی و طرح قاتلی دانه تزیین شده است، قابهایی که طرحهای خاتم را در خود جای داده شامل یک قاب مستطیل شکل کوچک به ابعاد 5/16×25 است که در بالای قاب مستطیل بزرگتر به ابعاد 55×25 قرار گرفته است.این قابها با طرحهای مشابه تکرار شده اجرای این خاتم بر روی زمینه ای تزیینی با تحدبی تقریبا در حدود 2 سانتیمتر صورت گرفته است.

در قسمت شومینه اتاق ،بغل ستون شومینه دو قاب مستطیل به ابعاد 5/16×11 و 5/54×11 با طرحهای ذکر شده وجود دارد که ظرافت این خاتم جلوه زیبایی به شومینه داده است.درب چوبی تزیینی به ابعاد 40×37 برای شومینه تعبیه شده که  با طرحی شبیه طرحهای دیوار خاتمکاری شده است .

چوب پرده های اتاق با خاتم طاقی در قسمت وسط کادر مستطیلی و خاتمهای حاشیه تک گلی (یک گل)،متن سبز،جوسبز متن سفید،خاتمکاری شده و در قسمت وسط چوب پرده تاجی خاتم کاری شده وجود دارد. در گوشه اتاق گلدان بسیار زیبایی خودنمایی می کند که خاتمکاری آن اثر استاد محمد صنیع خاتم است زیرسازی گلدان ازچوب جنگلی است و با خاتم و معرق استخوان به صورت ساقه اسلیمی کار شده است.زیبایی این گلدان به خاطر نجاری و معرقکاری منحصر به فردیست که روی آن انجام شده ،روی بدنه گلدان اسلیمی هایی از استخوان در کنار طرحهای هندسی ترکیب بسیار زیبایی را بوجود آورده است.خاتم پاجعبه ای،متن قرمز تو گلو سیمی،خاتم شمسه دار،پره ای سبز،دورنگ،ابری،متن گلدان را پر کرده،حاشیه های گلدان از خاتم شش گلی و جو می باشد.

اشیاﺀ دیگر اتاق از جمله قاب عکس،میزها و صندلی،کتابخانه تزیینی،اشیاﺀ تزیینی روی میز و سطل زیر میز همه با طرحها و خاتمهای مشابه کار شده است.

خاتم های موجود در کاخ موزه سبز بعد ازگذشت سالها نیاز مبرم به مرمت و بازسازی  داشته که بر حسب این نیاز مرمت خاتمهای موجود در تاریخ 10/8/81 شروع گردید مرمت این خاتمها توسط اساتید این فن، استاد  صفر سامی و استاد محمد هادی گلریز خاتمی انجام شد. بعد از پایان مرمت ,این اتاق  به مناسبت هفته میراث فرهنگی بازگشایی شد و مجددا به معرض دید عموم گذاشته شد.