«زیلو» فرش دشت های کویر
زیلو یکی از مناسبترین و بادوام ترین کف پوش ها، به ویژه برای مناطق کویری است که از قدیمی ترین محصولات دست بافت یزد محسوب شده و قدمت آن به پیش از اسلام می رسد.ناصرخسرو در سفرنامه خود و تنها در شهر "تون" که از شهرهای شرقی ایران است، به بیش از 500 کارگاه زیلوبافی اشاره می کند و "حدودالعالم"، در ذکر ویژگی های مساجد ایران در قرن چهارم ه.ق زیلو را از کفپوش های مهم می داند.این فرش نخی هر چند به ظاهر ساده است، اما فنون و روش های ساخت آن نشان دهنده غنای فرهگنی، فکر و اندیشه بارور شده ای است که در پس هر تار و پود آن نهفته است.این فرش در نقش و بافت شباهت هایی به حصیر دارد.واژه ""Xylography در زبان و فرهنگ غرب که به معنای فن یا هنر حکاکی روی چوب است بی شک برگرفته از واژه زیلو در فرهنگ ایرانی است که ریشه در حصیربافی دارد.انواع زیلو براساس کاربرد، اندازه و رنگ های به کار رفته در آن ها تقسیم بندی می شوند.این فرش معمولا در اندازه های 2 در 3 و 3 در 4 تولید می شده است.البته زیلوهایی با عرض 5 تا 6 متر و طول 10 متر نیز بافته شده است.کاربرد زیلو (به ویژه در ابعاد بزرگ) اغلب در مساجد بوده و از زیلوهای با اندازه های کوچک تر برای پوشش کف اتاق ها و منازل استفاده می کردند.زیلوهایی که با رنگ سفید و آبی بافته می شد در مساجد و امامزاده ها مورد استفاده قرار می گرفت که هماهنگی بسیار زیبایی با ساختار طرح ها و رنگ های کاشیکاری و آجرکاری این بناها داشت.زیلوهایی که به رنگ آبی و قرمز بافته می شد به زیلوی جوهری مشهور بوده و معمولا مرغوبیت کمتری داشت.مرغوب ترین زیلو "نفتال" نام دارد که به رنگ سبز و نارنجی بوده و بیشتر در منازل مورد استفاده قرار می گرفت.این رنگ آمیزی با توجه به زمینه قالی ها که عمدتا لاکی بود، هماهنگی بسیار زیبایی ایجاد می کرد.با وجود اینکه در بافت زیلوها فقط از دو رنگ استفاده می شد این محدودیت هیچگاه از زیبایی و جذابیت این دست بافته ها نمی کاست و استفاده از طرح های متنوع که گاه نقش آیات قرآن و طرح های هندسی را نیز شامل می شد بر زیبایی آن می افزود.به دلیل ایجاد همین طرح های متنوع برای بافت زیلو استفاده از دستگاه نقشه بندی جایگزین دستگاه چند دری شد.با گذشت زمان زیلو بافها ترجیح دادند از طرح های ساده تر و سرشناس تری چون مثلثی، نقشه گره، گچکنه، پیله ، پته توره و زنجلو استفاده کنند.
میبد مرکز بافت زیلو
استان یزد که کشت پنبه در آن به مدد قنات های پر آب رونق فراوان داشته ازجمله مراکز مهم تولید زیلو به شمار می آمده و شهرستان میبد بدین لحاظ جایگاهی والا داشته است.وجود بسیاری از زیلوهای باقیمانده در مساجد مختلف استان یزد و شهرهای پیرامون آن، که در بدترین وضعیت ممکن در حال نگهداری است، اسنادی معتبر بر توانمندی، استادی و مهارت هنرمندان زیلوباف است.هنر زیلوبافی که روزگاری در ایران رونق فراوانی داشت و در عمده ترین شهرهای ایران چون جهرم، سیستان، فارس و آذربایجان تولید می شد، اینک در حال حاضر با تمام قابلیت هایش رو به فراموشی است و فقط در یکی از دو کارگاه در میبد و اردکان یزد به این هنر پرداخته می شود.میبدی ها از گذشته در بافندگی شهرت داشته اند، آنها ابتکار تولید زیلو را به خود نسبت می دهند و اغلب مساجد ایران با زیلوی میبد مفروش است.«محمد بهشتی نژاد» معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد در این رابطه به میراث آریا می گوید: در راستای احیای این صنعت، هم اینک این رشته به صورت رایگان در سطح استان به علاقمندان آموزش داده می شود.وی، گران بودن مواد اولیه را از مشکلات این صنعت بیان می کند و معتقد است زمان برای تولید یک تخته زیلو زیاد است و با توجه به موارد یاد شده قیمت تمام شده بیش از فروش آن است.به گفته وی هم اکنون در کنار تولید زیلو، موزه زیلو و پلاس میبد نیز به منظور معرفی و حفاظت از آن دایر شده است.بهشتی نژاد نفیس ترین زیلوی میبد را متعلق به قرن 12هجری قمری می داند که روی آن 24سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ 1188هجری قمری نقش بسته است.از دیگر زیلوهای قدیمی و بی نظیر بافت میبد می توان به زیلوی مسجد جامع مربوط به قرن11هجری قمری، زیلوی آویخته در مسجد امیر چخماق یزد مربوط به قرن 13هجری قمری و زیلوهای کهنه مسجد رکن آباد میبد اشاره کرد.با توجه به اینکه زیلو در نقش و بافت، شباهت زیادی به حصیر دارد و شکل تکامل یافته حصیربافی است، بافندگان آن از این صنعت الهام گرفته اند.علت اینکه بیشتر مساجد و زیارتگاه های ایران و حتی خارج از ایران مانند کربلا، نجف، سامرا و...با زیلو مفروش می شوند همان سادگی و بی پیرایگی است که مختص خانه خداست و آرامشی است که رنگ آبی زیلوها به انسان می دهد.در این راستا "سید رکن الدین محمد" پدر "میر شمس الدین" که از سادات و رجال نامی یزد بود، مدتی در رونق زیلوبافی میبد نقش مهمی ایفا کرده است.وی در زمان حیاط خود به جز موقوفات بسیار و تاسیس بنای اصلی مسجد جامع کنونی، پنج مسجد بزرگ در یزد بنا نهاد که بی تردید برای تامین فرش این مساجد خود یکی از خریداران عمده زیلوی میبد بوده است.یکی از نقش های زیلو نیز رکن الدینی نام دارد که به احتمال زیاد از وی به یادگار مانده است.