بازرگانی داخلی فرش ایران
تجارت فرش در ایران سابقه‌ای بس طولانی دارد. شواهد تاریخی موجود بر توجه سلاطین صفوی به قالیبافی و ایجاد و توسعه کارگاههای سلطنتی ویژه برای بافت قالی تاکید دارد. در عصر صفوی صادرات قالی از ایران به بازارهای اروپایی رونق ویژه‌ای داشته است و قالیهای بافت ایران در این دوره توجه و استقبال اروپاییان بوده است، تا آنچه که بعضی از خواص اروپا از جمله شاهزادگان لهستانی عواملی را در ایران برای سفارش بافت باطرح و نقش مورد نظر خود مامور می‌کردند. اما آماری از میزان صادرات قالی ایران در عصر صفوی و دوره‌های بعد از آن تا اواسط نیمه اول قرن بیستم میلادی در دست نیست.
فرش ایران در ابتدا به منظور تامین مصارف داخلی تولید می‌شده و بعدها جنبه صادراتی هم پیدا کرده است. مصرف داخلی فرش دستباف در ایران بیش از سایر کشورهای تولید کننده این کالاست. زیرا اکثر مردم ایران بنابه عرف و عادت قدیمی مایلند در منزل خود فرش دستباف داشته باشند وفرش معمولاً بعنوان کفپوش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بازار داخلی فرش ایران، بازاری است سنتی و تا بحال برای گسترش آن بازاریابی و تبلیغات صورت نگرفته است. از خصوصیات مهم این بازار، سود سرشار واسطه‌ها در امر توزیع مواد اولیه مصرفی در قالیبافی تا داد و ستد فرش است.
بطور خلاصه عوامل موثر در گسترش بازار داخلی فرش ایران عبارتند از:
افزایش سطح درآمد سرانه
افزایش جمعیت
ازدیاد مسکن و افزایش سطح زیربنای آن
ترویج تبلیغات در مورد استفاده از فرش دستباف به عنوان یک کالای هنری ملی
توسعه صادرات فرش ایران
در بازار داخلی فرشهای پشمی با کیفیت متوسط و سپس عالی خریداران بیشتری دارد و فرش ابریشمی معمولاً جهت تزئین استفاده قرار می‌گیرد.
روشهای تولید فرش در ایران به 4 گونه است:
تولید بصورت غیر متمرکز: بخش عمده تولید فرش دستباف در کشور بدون حداقل اعمال مدیریت متمرکز انجام می‌گیرد. این شیوه از تولید بویژه بعلت پراکندگی و تعداد مراکز تولید محدودیتها و موانع جدی و عمده‌ای را برای اعمال مدیریت، انجام کنترل و بازرسی و نظارت بر مراحل مختلف تولید از تهیه مواد اولیه و ابزار کار تا انتخاب طرح و نقش و رنگرزی، تولید، بازاریابی و فروش داخلی و خارجی و آموزش شیوه‌های نوین و نوآوری و رعایت سلیقه خریداران فرش در تولید فرش دستباف به وجود آورده است.
ویژگیهای تولید غیر متمرکز عبارتند از:
با توجه به ماهیت طرح، تولید بصورت خانگی در محل زندگی صورت می‌گیرد، لذا نیاز به اخذ مجوزهای مختلف ندارد.
میزان سرمایه گذاری در این طرح بسیار کمتر از شیوه کارگاهی متمرکز بوده و لذا قیمت تمام شده محصول کمتر از تولید بشکل متمرکز است.
با توجه به اینکه، انجام نظارت مستمر بر تولید بشکلی که در تولید کارگاهی متمرکز وجود دارد، در این شیوه تولید امکانپذیر نیست، لذا پیش‌بینی تعدادی استادکار بعنوان ناظر فنی و چله‌کشی که طی برنامه‌های زمانبندی شده به دارهای قالیبافی سرکشی نمایند، بسیار ضروری است.
کار بافت قالی در این روش فقط بصورت کارمزدی (خویش فرما) برای هر دار قالی با انعقاد قرارداد کتبی بین سرمایه گذار و قالیباف صورت خواهد گرفت و میزان دریافتی قالیباف نسبت به کیفیت فرشی که باید بافته شود از قبیل نوع بافت و رجشمار فرش تعیین خواهد شد.
در این روش تضمین خرید فرش از طرف سرمایه گذار صورت می‌گیرد و سرمایه گذار موظف است که مواد اولیه، نقشه و ابزار کار را برای قالیباف فراهم کند.
تولید فرش دستباف بصورت متمرکز: سهم عمده‌ای از تولید فرش در ایران بصورت خویش فرما اجرا میشود و سهم اندکی توسط سفارش دهندگان است، اما همین اندک نیز در کارگاههایی بصورت غیرمتمرکز انجام می گیرد و اصولاً کارگاههایی با بافت متمرکز در ایران بندرت دیده میشود و علت این امر عدم حمایت قانونی از این کارگاههاست. قوانین مختلفی که با شرایط کارگاههای صنعتی سازگار است ولی قابل اعمال در کارگاههای قالیبافی خانگی نیست، کلیه کارگاههای قالیبافی موجود در گذشته را بتدریج تکه تکه کرده و به کارگاههای خانگی تبدیل نمود.
ویژگیهای کارگاههای قالیبافی بصورت متمرکز عبارتند از:
اکثراً مشاهده میشود هنرمندانی که بصورت خانگی قالیبافی می‌نمایند وقتی پیر و از کار افتاده می‌شوند یا فوت می‌کنند، کلیه تجارت ایشان از بین رفته و نام و آوازه‌ای که یافته اند و باعث افزایش ارزش تولیدات ایشان است، از بین می‌رود. در حالی که اگر این کار در کارگاههای انجام شود، تجارت جمع و ثبت و ضبط شده و همواره راه تکامل و بهبود کیفیت را می‌پیماید.
در کارگاهها تولید متمرکز، کنترل و نظارت بر کیفیت تولید به سهولت انجام می‌گیرد. وقتی برای یک مؤسسه بنام کارگاه قالیبافی شرایط بهداشتی و کاری مشخص را تعریف نماییم، در حقیقت ما قالیبافان خود را و بدیل مشکلات مادی و کمبود اطلاعات در شرایط کاری نامناسب از نظر نور، هوا، رطوبت و بهداشت کار می‌کنند، از چنین محلهایی به کارگاههای بهداشتی هدایت می‌کنیم، ثانیاً الگوهایی برای کار در شرایط مناسب در اختیار تکبافان قرار می‌دهیم.
قالیبافان تکباف بدلیل محدودیت اطلاعات در انتخاب مواد اولیه، طرح و نقشه و اندازه مناسب بازارهای بین المللی، شیوه های بافت و پرداخت و شستشوی فرش معمولاً، فرشهای خود را با قیمت نازلتری می‌فروشند، در حالی که در کارگاههای بزرگ، تهیه مواد اولیه با تخصص بیشتری انجام میشود و با ارتباط وکسب اطلاعات لازم از بازار بین المللی طرح و نقشه و اندازه های مناسب تهیه و بافته و عرضه می‌گردند که این امر خود به معنی افزایش کیفیت و افزایش قیمت محصول تولید می‌باشد.
کارگاههای بزرگ می‌توانند با خریداران نهایی فرش در خارج ارتباط برقرار نموده و با قبول سفارش نقشه و طرح و رنگ و اندازه مورد نیاز خریداران را با قیمتی بالاتر تهیه و تحویل نمایند. این امر برای تکبافان مسیر نمی‌باشد ولی نهایتاً حرکت و نوع تولید کارگاهها می‌تواند الگو و راهنمایی برای تکبافان باشد.
وجود تعداد زیاد کارگاههای قالیبافی با نام و شهرت در ایران، می‌تواند زمینه برای کسب برتری قابل توجه در بازار جهانی فرش و تضعیف رقبای اصلی در این بازار نظیر چین و هندوستان که توانسته اند با استفاده از نیروی کار ارزان قیمت کارگاههای بزرگ و متمرکز تاًسیس و تجهیز نموده و مفاهیم جدید مدیریت تولید را به خدمت گرفته و تولیدات خود را از لحاظ مواد اولیه و ابعاد استاندارد نماینده فراهم سازد.
مشکلات تولید متمرکز عبارتند از:
مهمترین و عمده‌ترین مشکل اجرای قوانین تأمین اجتماعی در سالهای اخیر می‌باشد که باعث شده تولید در اینگونه کارگاهها بدلیل افزایش قیمت تمام شده به میزان 30% مقرون به صرفه نباشد.
در شرایط فعلی و در صورت دریافت مجوز تشکیل کارگاه تولید قالی به صورت متمرکز از طرف ارگانهای ذیربط توسط متقاضی، با طرح مذکور، مشابه طرحهای صنعتی برخورد میشود و متقاضی با مشکلاتی نظیر پرداخت هزینه‌های تفکیک زمین، تغییر کاربری، اخذ پروانه ساختمان از شهرداریها، دریافت مجوز از سازمان حفاظت محیط زیست و پرداخت مبالغ گوناگون که که معمولاً از واحدهای صنعتی اخذ میشود مواجه میشود.
تولید به صورت تعاونی که دارای ویژگیهای زیر است:
تعاونیهای تولیدی و بازرگانی در واقع تشکلهایی از بافندگان فرش در مناطق مختلف کشور هستند که در سالهای اخیر با ابتکار و هدایت وزارتخانه‌های تعاون، جهادسازندگی وقت و سازمان صنایع دستی ایران، بوجود آمده‌اند.
تعاونیهای مذکور غالباً دخالت و نظارت مؤثر بر تولید فرش اعضاء خود ندارند. اعضاء تعاونیها عمدتاً به صورت مستقل به تولید فرش اشتغال دارند و از تعاونی سفارش تولید دریافت نمی‌کنند.
استفاده از تسهیلات بانکی، در واقع انگیزه اصلی از تشکیل بسیاری از تعاونیها بوده است.
مدیریت تعاونیها عموماً فاقد تجربه و مهارت لازم برای دخالت مؤثر در امر تولید و بازرگانی فرش می‌باشند.
طبق قانون، وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و تعاون براساس تفکیک وظایفی که شده است نسبت به تشکیل اینگونه تعاونیها حهت متقاضیان اقدام می نمایند.
وزارت جهادسازندگی وقت تا پایان سال 1375 اقدام به تشکیل تعداد 257 تعاونی با سرمایه 2022168 هزار ریال نموده است وزارت تعاون نیز با تشکیل تعداد 638 تعاونی با سرمایه 15786341 هزار ریال تا پایان شهریور 75 همچنان در حال تشکیل تعاونیهای فرش در سراسر کشورمی‌باشد.
تولید بوسیله شرکتهای دولتی که دارای ویژگیهای زیر است:
در حال حاضر دو شرکت دولتی (شرکت سهامی فرش ایران و شرکت سهامی سازمان صنایع دستی ایران) قانوناً و براساس وظایف مقرر در اساسنامه آنها، مسئولیت حفظ و احیاء و توسعه و ترویج فرشبافی را بعهده دارند.
دو شرکت مذکور، امر تولید فرش توسط بافندگان زیر پوشش خود را از مرحله تهیه مواد اولیه تا فروش در بازارهای داخل و خارج از کشور مدیریت می‌کنند.
به سبب محدودیت تشکیلات، فقدان سرمایه و منابع مالی کافی و شیوه‌های مورد عمل، تنها تعداد کمی از بافنده‌گان فرش، تحت پوشش ایندو شرکت قرار دارند.
فعالیتهای تولیدی و بازرگانی این دو شرکت با استفاده از منابع داخی شرکتها و یا با دریافت تسهیلات بانکی و فعالیتهای ترویجی آنان از محل اعتبارات عمومی صورت می‌گیرد.
اشتغال به دو فعالیت با ماهیت متفاوت، کار هماهنگی فعالیتها را در شرکت مختل می‌کند مضافاً اینکه اعتبارات تخصیصی برای انجام فعالیتهای ترویجی کافی نیست.
وزارت جهادکشاورزی برحسب وظایف مقرر قانون تشکیل آن، عهده دار حفظ و احیاء و توسعه و ترویج فرشبافی شده است.
وظایف ترویجی رأساً توسط وزارت جهادکشاورزی و با استفاده از اعتبارات عمومی انجام می‌گیرد. امور تولید و بازرگانی به تعاونیهای تولیدی و بازرگانی تحت پوشش محول شده است.
میزان تولید فرش دستباف در ایران
نقش فرشبافی در اقتصاد ایران
فرش و فرهنگ ملی