در خرداد ماه 1302 با وقوع زلزله ای در شرق خراسان و زلزله ای دیگر به فاصله 3 ماه بعد در سیرجان و کرمان و همچنین جاری شدن سیلاب های گسترده در همان سال در استانهای گیلان , مازندران , آذربایجان شرقی و اصفهان زندگی بسیاری از هموطنان به مخاطره افتاد وباعث تلفات و خسارات بسیاری گردید . در این سوانح برای اولین بار نیروهای ارتش بعنوان عوامل حکومتی و با استفاده از نیرو و امکانات موجود به کمک آسیب دیدگان شتافتند و اولین استمداد ملی برای کمک به آسیب دیدگان در سطح کشور انجام گردید . این استمداد جرقه ای برای سازماندهی تشکیلاتی جمعیت شیر و خورشید سرخ بود. اولین جلسه این جمعیت تحت عنوان جمعیت شیرو خورشید سرخ در ششم مرداد مصادف با عید غدیر سال 1302 در عمارت گلستان تشکیل شد . در ابتدا فعالیتهای امدادی بعنوان یک فعالیت جنبی و در سایه خدمات درمانی که بیشتر مورد نیاز جامعه بود ، قرار گرفت . در آن هنگام بیشترین عوامل امدادی جمعیت نیروهای داوطلب یا دانش آموزان عضو سازمان جوانان بودند . اولین آئین نامه خدمات امدادی در سال 1347 به تصویب هیئت مرکزی جمعیت رسید . بموجب این آئین نامه مسئولیت ارائه خدمات امدادی درمانی به آسیب دیدگان جنگ و همچنین ارائه خدمات امدادی به آسیب دیدگان سوانح و سوانح طبیعی در زمان صلح بعهده جمعیت محول گردیده بود . اولین تشکیلات رسمی امداد بصورت منظم با استخدام نیروهای تمام وقت جهت ادارات سازمان مرکزی امداد کل و زیر نظر هیئت کمک به آسیب دیدگان که در واقع نقش سازمان امدادی ملی کشور را ایفا میکرد در سال 1350 آغاز بکار کرد .
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 و استقرار نظام جمهوری اسلامی همراه با دگرگون شدن ساختار کلی جمعیت و جدا شدن بخش درمان از فعالیت های آن ، عمده وظایف جمعیت به خدمات امدادی سوانح ، جوانان و خدمات حمایتی معطوف گردید . در سال 1360 بنا به ضرورت یکبار دیگر ساختار تشکیلاتی امداد بر حسب وضعیت جدید و شرایط جنگ تحمیلی مورد تجدید نظر قرار گرفت . تربیت و تامین نیروهای انسانی در زمینه های درمان , فنی و خدماتی ، پشتیبانی و حمایت و ارائه خدمات امدادی به آوارگان مناطق جنگی و مناطق بمباران شده نیز جزء خدمات جمعیت قرار گرفت . خدمات ارزنده جمعیت در عملیاتهای گسترده ملی و بین المللی ، زلزله سال 69 گیلان و زنجان و بحران آوارگان عراقی در سال 1370 موجب گردید جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران جایگاه ویژه ای را در بین جمعیت های صلیب سرخ و هلال احمر کسب نماید و بعنوان یکی از 10 جمعیت قدرتمند جهان در پاسخگوئی به سوانح مطرح گردد .
ب- تشکیلات و نقش سازمان امداد ونجات :
در سال 1379، با اضافه شدن واژه نجات به سازمان امداد ، وظائف این سازمان وارد مرحله نوینی شد و مسئولان سازمان برای اجرای نفشی فراتر و پر اثرتر در جامعه ، تغییراتی را در نمودار تشکیلاتی (چارت سازمانی ) و نیروی انسانی اعمال کردند .هم اینک این سازمان از بخشهای زیر تشکیل یافته است:
معاونت آموزش و برنامه ریزی : که دارای دوبخش مدیریت آموزش و مدیریت آمار و برنامه ریزی می باشد .
معاونت عملیات : که در بردارنده چهار بخش مدیریت عملیات ، مدیریت پشتیبانی عملیات ، مدیریت امداد هوائی - دریایی و مدیریت ارتباطات و مخابرات رادیویی است .
معاونت خدمات و پشتیبانی : نیز بخشهای مدیریت ترابری ، مدیریت امور اداری و مدیریت تدارکات را داراست.
ترابری - امکانات موجود ترابری و حمل و نقل سازمان از نظر تعداد و نوع وسائط نقلیه یکی از ناوگان بزرگ حمل و نقل کشور در زمینه های امدادی محسوب میشود و با خریدهای مستمر وسائط نقلیه کاربردی نظیر وانت آمبولانس و کامیون از نظر حمل و نقل و جابجائی محموله های امدادی برای عملیات درون مرزی و برون مرزی در حال حاضر بیش از 3000 دستگاه وسائط نقلیه امدادی در اختیار می باشد .
انبارها - بمنظور بهینه سازی کیفیت ارائه خدمات امدادی ، پایگاههای امداد و نجات با وسعت 200000 متر مربع زیر بنا جهت پایگاه امدادی و انبار احداث شده است .
اطلاعات انبارهای مراکز استانها بر اساس یک برنامه رایانه ای به پایگاه مرکزی وصل میباشند و اطلاعات موجودی و تغییرات موجودی انبارها بصورت روز در اختیار حوزه سازمان امداد و نجات (پایگاه مرکزی ) قرار میگیرد .
سیستم ارتباطات رادیویی : این سیستم که به عنوان سلسله اعصاب مرکزی سازمان در سوانح مطرح است، در سال 1336 برای اولین بار به خدمت گرفته شد . در حال حاضر شبکه ارتباطی جمعیت هلال احمر ایران یکی از قوی ترین مراکز امدادی در بین جمعیت های ملی منطقه محسوب میشود .
هم اینک سیستم ارتباطی VHF با 276 دستگاه ثابت و 268 دستگاه سیار و 480 دستگاه دستی و 30 تکرار کننده و 150 دکل مخابراتی و سیستم ارتباطی HF با 118 دستگاه ثابت و 60 دستگاه سیار کلیه مراکز استانها و نقاط دور افتاده و حادثه خیز با ایستگاه مرکزی در ارتباط هستند .
امداد هوائی : در حال حاصر سازمان امداد و نجات از پنج فروند هلیکوپتر ( از نوع 205 )و تعداد 14نفر نیروی متخصص در بخش مدیریت امداد هوائی – دریایی استفاده می نماید . در 20 سال گذشته ، این واحد در عملیاتهای مختلف بیش از 6000 ساعت پرواز داشته است .
امداد دریایی : سازمان امداد و نجات با عنایت به ضرورت احساس شده در امر جستجو و نجات در دریا و سیلاب به تازگی اقدام به راه اندازی و تکمیل دو پایگاه امداد و نجات دریا و سیلاب در استانهای جنوبی (بوشهر و بندرعباس) نموده و همچنین تمهید مقدمات جهت استانهای شمالی کشور در حال انجام میباشد.
امداد خواهران : این واحد از جمله فعالیتهای دارای پیشینه طولانی در سازمان امداد و نجات بوده و به عنوان مثال تنها در چهار سال اول دفاع مقدس (1358 لغایت 1361 ) اقدام به برگزاری 310 دوره آموزشی و تربیت 9500 امدادگر خواهر نموده و در سوانح بزرگی چون زلزله گیلان و زنجان در سال 1369 ، 435 نفر از بانوان امدادگر در امر ارائه خدمات رفاهی – امدادی به آسیب دیدگان پرداخته اند . در طول ده سال اخیر تعداد 24350 دوره آموزشی جهت 708722 نفر از بانوان در زمینه امداد و کمکهای اولیه برگزار شده و در بخش عملیات امدادی نیز بجز اشغال در امور امداد پزشکی ، انتقال مصدومین ، بهداشت ، پشتیبانی و تدارکات ، جدیداً این واحد وارد مقوله حمایتهای روانی از مصدومین و امدادگران شده و با انجام دوره ها و برنامه های مختلف توان خود را افزوده است .
امداد کوهستان : واحد عملیاتی امداد کوهستان از سال 1376 برای ارائه خدمات امدادی و جستجو و نجات در مناطق مختلف کوهستانهای تهران استقرار یافت و با بهره گیری از نیروهای داوطلب مجرب در قالب نیروهای کوهنوردی و درمانی فعالیتهای خود را گسترش دادند . در طول مدت استقرار درمانگاه امدادی و بکارگیری نیروهای امدادی متخصص در منطقه توچال از سال 1378 تا کنون به بیش از 6000 نفر خدمات مختلف امدادی ارائه شده و با تلاش مجدانه نیروها ، آمار فوت شدگان کاهش محسوسی داشته است.
امداد و نجات جاده ای : این سازمان در راستای اهداف بشر دوستانه جمعیت از سالها قبل اقدام به ارائه خدمات در زمینه تصادفات جاده ای خصوصاً در محورهای پر تردد و پر حادثه کشور می نمود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز تعداد پایگاههای امداد جاده ای ثابت جمعیت از 3 مورد به 89 مورد رسیده است و هر ساله در ایام زمستان و نوروز و سایر مواقع پرتردد ، اقدام به فعال سازی اکیپهای سیار و ثابت غیر پایگاهی مینماید .
ب-1 :فعالیتهای آموزشی سازمان امداد و نجات :
آموزش امداد و نجات یکی از محوری ترین فعالیتهای این سازمان بویژه در زمانهای غیر بحرانی محسوب می شود و هدف از آن ارتقاء سطح آمادگی ملی ، افزایش آگاهی عمومی از سوانح و همچنین توان افزائی نیروهای همکار با جمعیت هلال احمر در امر پاسخگوئی به سوانح می باشد .به همین دلیل آموزشهای مختلفی در سطوح مختلف پیش بینی شده تا با نیاز سنجی واحدهای آموزشی زیر نظر معاونت آموزشی و برنامه ریزی سازمان در سراسر کشور به مرحله اجراء در آیند .
دوره های آموزشی استاندارد معاونت آموزش و برنامه ریزی سازمان امداد و نجات :
1. دوره آموزشی کمکهای اولیه و خود امدادی : به منظور ترویج فرهنگ ایمنی و خود امدادی کلیه افراد قادرند بدون هیچ محدودیتی در این دوره 8 و 32 ساعته رایگان شرکت نمایند.
2. دوره آموزشی تکمیلی امداد و کمکهای اولیه : کلیه افرادی که گواهینامه دوره های عمومی را دارند، قادرند در این دوره 160 ساعته شرکت کنند .
3. دوره های امداد – نجات تخصصی : این دوره های در رشته های مختلف امداد کوهستان ، امداد جاده ای ، امداد دریایی ، اردوگاه ، بهداشت و تغذیه ، مدیریت سوانح ، نجات و غیره برگزار می شود.
4. دوره های مربیگری : در سطوح مختلف و حسب نیاز کشور با مجوز سازمان برگزار می گردد .
5. دوره های باز آموزی و تمرین های آمادگی و مانورها : هر سال حداقل دو بار باز آموزی مطالب مورد نیاز امدادگران به صورت کاربردی به اجرا در می آید . یکی از این دوره ها همزمان با هفته کاهش اثرات بلایای طبیعی – مهر ماه هر سال - در سراسر کشور انجام می پذیرد و در نهایت با انجام یک مانور سراسری پایان می یابد. همچنین مانور های امداد و نجات در دو بخش برون سازمانی –جهت ایجاد هماهنگی در مدیریت سوانح – و داخل سازمانی – جهت ایجاد هماهنگی با دستگاههای مربوطه- به اجرا در می آید.