مقدمه
تا پایان قرن هجدهم میلادی، واحدهای انتفاعی یا به صورت مؤسسات انفرادی و یا به صورت شرکتهای غیر سهامی یعنو با مالکیت چند نفر شریک تأسیس می‌گردیدند. به علت اوضاع مساعد سیاسی در اروپا در قرن هفدهم و هجدهم و پیشرفت علوم، مخصوصاً علوم تجربی و استفاده کاربردی از آنها در معیشت افراد بشر، مثلاً در کشاورزی، استفاده از ماشین تخم‌پاشی و استفاده از نیروی بخار در ماشین‌ها همگی باعث پیدایش انقلاب صنعتی در جهان که در اواخر قرن هجدهم شروع شده و همچنان تداوم یافته، گردیده است.
همزمان با پیشرفت علوم تجربی، کشورهای اروپایی معروف ، شروع به گسترش قلمرو تجارتی خود نموده و علاوه بر تسلط بر بازارهای اروپایی دیگر، مستعمرات خود را بسط و توسعه دادند، در نتیجه عوامل فوق، سرمایه‌داران برای استفاده بیشتر به فکر استفاده از پولهای اندک مردم افتاده و اقدام به تأسیس شرکتهای سهامی کردند و بدین ترتیب در سال 1830 میلادی اولین شرکت سهامی به کار انداختن سرمایه‌های نقدی در مقیاس وسیع‌تر به منظور کسب سود بیشتر و حفظ سرمایه‌های افراد می‌باشد، زیرا در شرکتهای غیر سهامی و مالکیت فردی میزان سرمایه به کار انداخته شده کم و از طرفی ریسک از بین رفتن سرمایه مالکین آن بیشتر می‌باشد. در صورتی که در شرکتهای سهامی میزان سرمایه و تعداد مالکین شرکت میتواند خیلی بیشتر از شرکتهای غیرسهامی می‌باشد و خطر از بین رفتن سرمایه نیز اولاً کاهش یافته و ثانیاً باعث از بین رفتن تمام سرمایه اشخاص نمی‌گردد. بدیهی است که تأسیس شرکتهای سهامی به دلیل مزایای متعددی که نسبت به سایر شرکتهای دیگر دارد سال به سال افزایش یافته و از طرف دیگر شرکتهای سهامی تکامل یافته و امروزه شرکتهای سهامی عام که در تمام دنیا مهم‌ترین شرکتها را تشکیل می‌دهند، تبلور تکامل شرکتهای سهامی می‌باشند.
تعریف شرکت سهامی
شرکت سهامی شرکتی است که سرمایه آن به سهام تقسیم شده و مسئولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی سهام آنهاست.
انواع شرکتهای سهامی
تقسیم‌بندی شرکتهای سهامی از نظر قانون تجارت به شرح زیر است:
الف) شرکت سهامی عام: شرکتهایی که مؤسسین آنها قسمتی از سرمایه شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تأمین می کنند، شرکت سهامی عام نامیده می‌شود.
ب) شرکت سهامی خاص: شرکتهایی که تمام سرمایه آنها در موقع تأسیس توسط مؤسسین تأمین گردیده است، شرکت سهامی خاص نامیده می‌شود.
حقوق صاحبان در شرکت های سهامی
منافع متعلق به صاحبان واحد تجاری از طریق محاسبه تفاوت بین داراییها و بدهیها اندازه‌گیری می‌شود. به همین دلیل، حقوق صاحبان سهام در یک واحد تجاری را منافع و علایق باقیمانده نیز تعریف کرده‌اند. حقوق صاحبان سهام بیانگر انباشت خالص آورده صاحبان سرمایه به اضافه منافع ثبت شده‌ای است که باقی مانده است. حقوق صاحبان سهام به عنوان منافع باقی مانده جدا از داراییها و بدهیها واحد تجاری نیست بلکه معادل خالص دارایی‌هاست. مبلغ حقوق صاحبان سهام ثابت یا مشخص نیست بلکه میزان آن به قابلیت سودآوری واحد تجاری بستگی دارد. چنانچه واحد تجاری سودآور باشد حقوق صاحبان سهام افزایش می‌یابد و در غیر این صورت کاهش می‌یابد.
حقوق صاحبان سهام در شرکتهای سهامی عموماً از اجزاء زیر تشکیل می‌شود:
1. سرمایه سهام (سرمایه قانونی یا ثبت شده)
2. صرف سهام (پرداخت علاوه بر مبلغ اسمی سهام)
3. سود (زیان) انباشته
هنگام تهیه ترازنامه در صورت وجود صرف سهام مبلغ آن با سرمایه قانونی جمع شده و از جمع آن سرمایه پرداخت شده حاصل می‌گردد.
صرف سهام
صرف سهام معمولاً در اثر موارد زیر حاصل می‌شود:
1. دریافت مبلغی بیش از مبلغ اسمی سهام
2. تبدیل اوراق قرضه یا سهام ممتاز قابل تبدیل به سهام عادی
3. دریافت مبلغی بیش از مبلغ اسمی هنگام فروش مجدد سهام خزانه و یا توزیع سهمی که ارزش آن بیش از مبلغ اسمی سهام باشد.
4. کاهش مبلغ اسمی سهام عادی
5. کمک بلاعوض دارائی ها به شرکت توسط سهامداران و یا دولت
تقسیم سود (سود (زیان) انباشته)
حساب تقسیم نشان دهنده انباشت سود در شرکتهای سهامی منهای مبلغی که به عنوان سود سهام بین سهامداران تقسیم شده و اندوخته‌ها می‌باشد. سود در پایان هر دوره مالی به حساب تقسیم سود منتقل می‌گردد.
حقوق مکتسبه در رابطه با تملک سهام
اگر شرکتی فقط دارای یک نوع سهام باشد، صاحبان سهام معمولاً از حقوق مشخصی که در رابطه با نسبت سهام آنها می‌باشد برخوردارند که عبارتند از:
1. حق انتخاب هیأت مدیره
2. حق دریافت سود سهامی که توسط مجمع عمومی تصویب، یا توسط هیأت مدیره پس از تصویب اعلام می‌شود.
3. حق تقدم در خرید سهام اضافی در شرایطی که صاحبان سهام دیگر تصمیم به فروش سهام خود داشته باشند و یا اینکه میزان سهام خود را افزایش دهد.
4. حق دریافت دارائی یا وجه نقد به تناسب سهام خریداری شده هنگام انحلال شرکت
سهام عادی و سهام ممتاز
وقتی که فقط یک نوع سهام شرکتهای سهامی انتشار می‌یابد لذا این نوع دارای حقوق مکتسبه فوق‌الذکر بوده و به سهام نامگذاری می‌گردد که ممکن است با نام یا بی‌نام باشد. تعدادی از شرکتهای سهامی به منظور براورد نیازهای سایر سرمایه‌گذاران ممکن است دو یا چند نوع سهام را با امتیاز گوناگون در رابطه با هر یک از آنها انتشار دهند. بنابراین آن دسته از سهامی که دارای امتیازات مشخصی نسبت به سهام عادی هستند سهام ممتاز نامیده می‌شوند.
خصوصیات سهام ممتاز
بیشتر سهام ممتازی که از جانب شرکتها صادر می‌شوند دارای خصوصیات زیر می‌باشند:
1. داشتن اولویت در دریافت سود سهام با نرخ یا مبلغی مشخص
2. اولیوت در دریافت دارائی‌ها هنگامی که شرکت به هر عنوان تصفیه می گردد.
3. اختیار شرکت صادر کننده سهام ممتاز در مطالبه یا بازخرید آن
سهام ممتاز جمع شونده و سهام ممتاز غیر جمع شونده
در بیشتر موارد سهام ممتاز با شرط انباشت سود صادر می‌گردد. به عبارت دیگر وقتی سهام ممتاز جمع شونده می‌باشد که اگر تمام یا قسمتی از سود سهام در یک یا چند دوره مالی پرداخت نگردد آن قسمت که پرداخت نشده است باید در دوره پرداخت، قبل از پرداخت هر گونه سود به سهام عادی کلیه سودهای معوق سهام ممتاز پرداخت گردد. سود معوق سهام ممتاز به عنوان بدهی شرکت شناخته نمی‌شود. زیرا هیچگونه تعهدی تا زمانی که هیأت مدیره پرداخت سود سهامی را اعلام ننماید ایجاد نخواهد شد. در صورت که هیچگونه سود به سهام ممتاز پرداخت نگردد سود سهام عادی نیز پرداخت نمی‌شود. لذا پرداخت سود به سهامی عادی موکول به پرداخت سود معوق سهام ممتاز و همچنین سود سال جاری این سهام می‌باشد. بنابراین مبلغ سود معوق ممتاز در تراز نامه و یا دفاتر منعکس نمی‌شود لیکن این موضوع از نقطه نظر سرمایه‌گذاران و بستانکاران مهم بوده و باید افشاء گردد. افشاء سود معوق در یادداشتهای ضمیمه صورتهای مالی انجام می‌شود.
جهت نشان دادن اهمیت موضوع شرکت سهامی را به سه نوع سهام به شرح زیر در نظر بگیرید:
20.000 سهام ممتاز جمع شونده 1000 ریالی 7% 20.000.000
80.000 سهام ممتاز غیر جمع شونده 250 ریالی 8% 20.000.000
20.000 سهام عادی 1000 ریالی 20.000.000
شرکت فوق الذکر در سالهای اول، دوم و سوم فعالیت خود سودآور نبوده و سود سهام طی این سه سال پرداخت نشده است. در سال چهارم سود قابل توجهی تحصیل شده و به همین علت در پایان سال چهارم تصمیم گرفت 9.000.000 ریال سود سهام پرداخت نماید. در این شرایط دارندگان سهام