نیتر و آلیزارین (193) (قهوه ای دندانه ای CI 44) با نیتراسیون آلیزارین دراسید سولفوریک یا اولئوم در دمای c˚ 5 تا c˚ 10 ، بدست می آید . ازطرف دیگر با نیتراسیون آلیزارین دی بنزوآت وبدنبال آن هیدرو لیز قلیایی این ترکیب بهتر و راحتر تهیه میشود با حرارت دادن مخلوطی از 3- نیترو آلیزارین به همراه گلیسرول و اسید سولفوریک 83% دمای c˚ 110 و به مدت 3 ساعت ، یک رنگ دندانه ای مهم پیریدینیو(194) 6741 cI ) بدست می آید . این رنگ بر روی دندانه کروم ، رنگ آبی متمایل به قرمز ایجاد می کند . به همین ترتیب ، واکنش اسکراپ بر روی 4 – آمینو آلیزارین باعث ایجاد رنگ دندانه 67405 (195) می شود که اگر به عنوان خمیر بی سولفیت برروی دندانه کروم استفاده شود ، رنگ سبز مات متمایل به آبی را می دهد .
آنتراگالل ، قهوه ای دندانه CI 42 (196) ، بر روی دندانه کروم باعث ایجاد رنگ قهوه ای ثابت می شود . اکسیداسیون آلیزارین با دی اکسیدمنگنز و اسید سولفوریک باعث ایجاد پورپورین (رنگ دندانه ای 58205 ) می شود که بر روی دندانه آلومینیوم ، رنگ قرمز مایل به زرد را ایجاد می کند . اگر آلیزارین را با اسید نیتریک دود کننده ، نیتراسیون کرده و سپس در آب بجوشانیم ، 3-نیتروپورپورین بدست می آید (رنگ دندانه ای 58215 ) (198) که بر روی دندانه آلومینیوم رنگ قرمز می دهد . 5 –هیدروکسی آلیزارین (قرمز دندانه ای CI 45 ) (1995) برروی دندانه آلومینیوم بوردورا می دهد . با اکسیداسیون آلیزارین در اسید سولفوریک دود کننده در حضور بوریک اسید و سپس هیدرولیز آن ، ماده فوق بدست می آید . فلیووپور پورین (200) (قرمز دندانه ای CI 4 » بر روی دندانه کروم ، رنگ قرمز مات ایجاد می کند . با سولفور دار کردن این ماده توسط اولئوم ، بر روی دندانه کروم یا آلومینیوم رنگ قهوه ای مایل به قرمز (201) حاصل می شود .
اگر آلیزارین را با اسید سولفوریک دودکننده 80% دردمای c˚ 30واکنش دهیم سولفوندارشدت رخ نمی دهد ، بلکه دو گروه هیدروکسیل به آن افزود شده و بر روی دندانه کروم ، رنگ بنفش دندانه ای (بنفش دندانه ای CI 26 ) ( 202) می دهد . اثر دی اکسید منگنز و اسید سولفوریک باعث ایجاد گروه هیدروکسیل اضافی در ساختار کوئین آلیزاری می شود . این وضعیت برروی دندانه کروم باعث ایجاد رنگ آبی سیر متمایل به سبز (آبی دندانهCI 50 (203) می شود . در اثر واکنش اسید سولفوریک دود کننده و گوگرد با 1و5 – دی نیترو آنتراکینون یا مخلوطی از ترکیبات 1و5 – و 1و8 – دی نیترو آنترا کینون ، رنگ دندانه ای آبی – (آبی دندانه ای cI23)(204) تولید می شود که بر روی دندانه کروم ، رنگ آبی سیر مایل به قرمز ایجاد می کند . 1و2 و4و5و6و8- هگزا هیدروکسی آنتراکینون (آبی دندانه ای CI 32 ) (205) بر روی دندانه کروم ، رنگ آبی سیر مایل به قرمز ایجاد می کند . به همین ترتیب1و2و4و5و7و8- هگزا هیدوکسی آنتراکینون (رنگ دندانه ای 58615 ) (206) بر روی دندانه کروم ، رنگ آبی مایل به قرمز و بر روی دندانه آلومینیوم رنگ بنفش ایجاد می کند . در رنگ کردن پشم و چرم ، رنگیزه های فوق اهمیت زیادی دارند . (19)
203 202
آلیزارین ، رنگ قرمزی است که در ابتدا از ریشه گیاه روناس معمولی (روبیا تینکتوروم ) تهیه شده . رنگ قرمز این گیاه به حالت ترکیب شده با قند چوب (زیلوز) و گلوکز و جود دارد . کاشت گیاه روناس و استفاده از ریشه زیر زمینی آن برای رنگرزی از طریق فرایند پیچیده «قرمز ترکیه ای » (TORKEY RED) در هند ، ایران و مصر قدیم شناخته شده بود .
استفاده از این گیاه ، در اثنای قرن دهم به آسیای صغیر کشیده شد ، و در قرن سیزدهم به اروپا گسترش یافت . روشهای آزمایشگاهی تهیه آلیزارین از آنتراکینون ، در سال 1968 کشف شد و تا زمان تولید رنگ مصنوعی تجارتی در سال 1871 ، در بازار رنگهای نساجی عملا نایاب شد. با این حال ، روناس رز طبیعی هنوز هم به طور پراکنده به عنوان لاک برای نقاشی استفاده می شد . کاربرد آلیزارین برای رنگ کردن کتان ، پشم یا ابریشم ، در ابتدا مستلزم آن است که رشته ها بوسیله یک اکسید فلزی یا دندانه آغشته شوند : تغییرات جزئی ایجاد شد درهر رنگ به نوع فلز بستگی دارد مثلا : آلومینیوم باعث ایجاد رنگ قرمز، آهن رنگ بنفش و کروم رنگ قرمز متمایل به قهوه ای ایجادمی کند» (20 )
« مهمترین خاصیت آلیزارین از لحاظ رنگرزی آن است که با اکسید فلزات مختلف ترکیب می شود و لاکهای رنگین تولید می کند که در اسیدها و قلیاهای ضعیف حل نمی شود . آلیزارین در آلمان ، هلند و چند کشور دیگر تولید می شود .
هلندیها در گذشته نیز یکی از تولید کنندگان مهم روناس بوده اند . در حال حاضر آلیزارین به صورت خمیر در بشکهای کوچک و بزرگ با بهای زیاد به ایران وارد می شود و به خصوص در مورد پارچه های قلمکار بسیار مورد نیاز است .
آلیزارین به شکل کریستالهای زرد رنگ است که درc ˚ 290 ذوب می شود و در آب خیلی کم قابل حل است (حتی درآب 100 درجه ) .ولی در محلهای قلیایی مانند کربنات دو سود و سود سوز آور حل می گردد . (21)
روش تهیه آلیزارین
« برای تهیه آلیزارین پودر ریشه روناس را در آب و اسید سولفوریک می ریزند و سپس صاف می کند . محلول را در آب خلا غلیظ می کنند ، پودر مانده را با الکل حرارت می دهند و به محلول اولیه اضافه می کنند . این عصاره ها را ، گرانسین نامیده می شود غلیظ می کنند و به وسیله ) (NaoH رقیق شده
با کربنات دو سود خنثی و کمی اسید کلریدریک به آن اضافه می کنند و رسوبهای لخته ای ایجاد شد ه را با آب می شویند . سپس خشک و به طریق (سوبلمه ) آن را خالص می کنند ) (22)
پیوندهای غیر اشباع و وجود اتمهای الکترو نگاتیو
پیوندهای غیر اشباع و وجود اتمهای الکترو نگاتیو باعث بالا رفتن تراکم الکترونی در مواد آلی می شوند. هر چه تعداد آنها افزایش یابد توان انتقال مواد به ناحیه مرئی بیشتر می شود و مواد رنگی بدست می آید .
گروههایی که جذب نسبی نورها را سبب می شوند و آنها را به طرف طیف مرئی منتقل می کنند ، گروههای رنگزا یا کرو موفر خوانده می شود . بعضی از این گروهها عبارتند از :
برای رنگی بودن یک ماده اغلب چندین گروه غیر اشباع لازم است ، گروههای کروموفر که باعث رنگین بودن یک ترکیب می شوند ، خاصیت رنگها را بدان نمی دهند ،مثلا آزو بنزن که ترکیب رنگی است نمی تواند چیزی را رنگ کند . بنابراین برای آنکه ماده ای قدرت رنگ دهی داشته باشد به عامل دیگری به نام اکسوکروم یا کمک رنگ در ساختمان شیمیایی خود نیاز دارد . از عوامل مهم اکسو کروم گروه های آمینو OH ، N( CH3)2 را می توان نام برد .
-NH2 آمین نوع اول -OH هیدروکسیل -CL کلر
-NHR آمین نوع دوم -OCH3 متوکسی -I یدو
-NR2 آمین نوع سوم -Br برمو
گروههای اکسو کروم
معمولا گروه های مختلف رنگی از اتصال گروههای فوق به حلقه های آروماتیک مانند بنزن و آنتراسن به وجود می آیند .
3 2 1
23 جزء رنگی متعلق به گروه هیدرو کسی آنتراکینونها در ریشه روناس وجود دارد . این رنگها دارای اسکلت اصلی 10و9- آنتراسن دی اون – (ساختار (1) است ، که مشتقات مختلفی از آن به دست می آید ،
مثال (ساختار 2و3 )
از میان اجزای رنگی روناس تنها 15 جزء آنها قدرت رنگ دهی و ایجاد رنگ ثابت را دارند . مقدار هر کدام از این اجزاء در گونه ای مختلف گیاه متفاوت است . گاهی این مقدار خیلی جزئی است .
بر اساس نوع و کمیت سازنده رنگ روناس و حضور و یا عدم حضور بعضی از آنها می توان تا حدودی به گونه گیاهی آن پی برد .