مقدمه :
جنس Ribes از تیره انگور فرنگی Grossulariaceae می باشد که در گذشته در تیره saxifragaceae بوده است . این جنس در ایران دارای چهار گونه شناخته شده به شرح زیر می باشد :
انگور فرنگی Ribes uva. – crispa L .
قره غات Ribes orientale Desf .
انگورفرنگی قرمز L. Ribes rubrum
انگور فرنگی سیاه Ribes nigrum L.
گالش انگور تیره گل Ribes melananthum Boiss & hohen
از بین این گونه ها تنها گونه Ribes melananthum Boiss & hohen . انحصاری ایران است و گونه های دیگر علاوه بر ایران در کشورهای اروپایی ، ارمنستان ، طالش ، قفقاز ، آناتولی ، شمال آفریقا و سیبری نیز پراکندگی دارند ( مظفریان ، و ، ۱۳٧۵) .
انگور فرنگی
نام علمی : Ribes uva. - crispa L .
syn: Ribes grossularia L. , R . reclinatum , R . caucusicum Adam ex Roemer& schultes
نام انگلیسی : Catberry , European gooseberry , wild gooseberry, common
gooseberry
نام آلمانی : Stachelbeeren , Gemein stachelbeer Stachelbeer- ribsel
نام ایتالیایی : Grossularia rossa , Uva spina , Grossularia giardini
نام فرانسه : Agrassol , G. a manqueriaux , G. des haies , Grosellier epineux
اسامی بومی محلی ایرانی : به زبان ترکی فرنگ اوزومی ، در رودسر ( دیو انگوری ) ، در مازندران در نور و کجور ( گالش انگور و گالش انگورک ) ، ریپ زوبروم می گویند .
نام عربی : ریباس
مشخصات گیاهشناسی :
گیاهی به فرم درختچه به ارتفاع ۱۶٠-۱۵٠سانتیمتر یا بیشتر (مظفریان ، و ، ۱۳٨۳ ) . خاردار با خارهای کم و بیش سه قسمتی و انشعابات گره دار می باشد .
دارای برگهایی منقسم به لوبهای عمیق دندانه دار ، ۵-۳ لوبه ، با قاعده ای گرد و کم و بیش قلبی شکل ، حاشیه آنها دارای دندانه های کند (ثابتی ، ح ) . پشت و روی برگها کرکدار یا سطح فوقانی تقریباُ بدون کرک و صاف به ابعاد ۴ ۴ سانتیمتر می باشد . دمبرگ تقریبا هم اندازه پهنک یا کمی بلند تر .
گلها کوچک به صورت ۳-۱ تایی ، به رنگ متمایل به سبز یا به ندرت ارغوانی ، دارای دمگلی با برگه ای پهن و کرکدار ، لوله کاسه گل استکانی و سبز رنگ ، با دندانه هایی به طول ۶-۳ و عرض ۲-۱ میلیمتر ، گلبرگها واژ تخم مرغی ، کوتاهتر از کاسبرگها ، خامه آن با کرکهای بلند و جدا می باشد (مظفریان ، و ، ۱۳٨۳) . گلها نوش فراوان تولید می کنند و زنبور عسل به گلهای این گیاه علاقه فراوان نشان می دهد (زرگری ، ع ، ۱۳۶٧) .
دارای میوه سته به بزرگی یک نخود (زرگری ، ع ، ۱۳۶٧) . میوه به رنگ سبز مغز پسته ای و گاهی ارغوانی رنگ ، با سطحی صاف و کرکدار است (ثابتی ، ح ) . در انواع پرورش یافته میوه آن به ۵/۳- ۵/۴سانتیمتر است . همچنین وزن میوه در نژادهای وحشی ۴ گرم و در انواع پرورش یافته ۳۳ گرم می رسد .
تکثیر این درختچه از طریق قلمه معمول می باشد (میرحیدر ، ح ، ۱۳٧۳) .
قسمت مورد استفاده :
میوه این گیاه که دارای طعم شیرین و کمی ترش و مطبوع است مورد استفاده قرار می گیرد ( رجحان ، م ، ۱۳٨٠) . همچنین در برخی مناطق از برگهای آن نیز استفاده می شو د (۱۲) .
پراکنش جغرافیایی در ایران :
انگور فرنگی در نواحی شمالی ، مناطق مختلف البرز ، مازندران : در مرزهای فوقانی جنگل و نقاط مرتفع جنگل های نور و کجور در ارتفاعات ۲۴٠٠ متر ، دره چالوس ، رودسر (زرگری ، ع ، ۱۳۶٧) . در گردنه کدوک ، دره تالار ، سیاه بیشه ، تهران : در شمال کرج در ۲٠٠٠ متری پراکندگی دارد (مظفریان ، و ، ۱۳٨۳).
پراکنش جهانی :
پراکندگی آن به صورتی است که در سراسر اروپا ، نواحی هیمالیا ، وسعت پهناوری ازآسیا ، شمال افریقا ، قفقاز ، تالش ، سیبری تا منچوری رویش دارد (مظفریان ، و ، ۱۳٨۳) . ترکیبات شیمیایی :
میوه انگور فرنگی حاوی ٨۴ تا ٩٢ درصد آب ، مقداری قند شامل حدود ۶تا ٨ درصد دکستروز ولولز ، ۴۲/۱درصد اسیدهای آزاد آلی بویژه اسید سیتریک ، اسید وینیک ، اسید مالیک ( قبل از رسیدن نیز دارای اسید سوکسینیک ) ، صمغ ، تانن ، ۵۲/۳درصد سلولز (زرگری ، ع ، ۱۳۶٧) ، مواد آلبومینوئیدی ، ویتامین های B , A و C یافت می شود . در دانه درون میوه مقادیری لعاب وجود دارد . در برگهای تازه این گیاه وجود اسید سیانیدریک ( HCN ) گزارش شده است (میرحیدر ، ح ، ۱۳٧۳) .
از تجزیه ۱٠٠ گرم میوه انگور فرنگی مواد زیر به دست آمده است :
آب ( ٨۴ تا ٩٠ گرم) قندها ( از نوع دکستروز و لولز ۶ تا ٨ گرم ) مواد آلبومینوئیدی ( ۵٧/٠درصد ) اسید های آلی (۴۲/۱گرم ) سلولز ( ۵۲/۳گرم ) سدیم ۳ میلی گرم ، منیزیم ۱۴میلی گرم ، فسفر ۳٠ میل گرم ، کلر ۱٠میلی گرم ، پتاسیم ۲٨٠میلی گرم ، کلسیم ۲٨ میلی گرم ، منگنز ۳٠/٠میلی گرم ، آهن ٨/٠میلی گرم ، مس ۱۳/٠میلی گرم ، روی ۲/٠میلی گرم ، ید ٠٠۱۵/٠میلی گرم (رجحان ، م ، ۱۳٨٠) .
خواص درمانی :
میوه انگور فرنگی به علت دارا بودن موسیلاژ و لعابی که در دانه ها آن است اثر ملین دارد (رجحان ، م ، ۱۳٨٠) . تقویت کننده حرکات دودی شکل روده و نرم کننده است از این نظر برای رفع یبوست مفید می باشد به علاوه اثر درمانی در رفع حالات التهابی دستگاه هضم و دفع ادرار دارد . مصرف میوه آن دارای اثر مدر ، مفرح ، خنک کننده است بویژه اگر قبل از رسیدن کامل به صورت نارس مصرف شود (زرگری ، ع ، ۱۳۶٧) .
بررسی ها نشان داده است که میوه انگور فرنگی اثر ضد احتقان کبدی یا ضد پرخونی کبد دارد (رجحان ، م ، ۱۳٨٠) . و مصرف آن موجب می شود که از تراکم خون در این عضو کاسته شود (زرگری ، ع ، ۱۳۶٧) .
مصرف دم کرده ۵٠گرم میوه خشک آن در یک لیتر آب سه نوبت در روز به میزان یک فنجان سبب افزایش ادرار می شود لذا برای برطرف کردن سنگ کلیه ، ورم شصت پا یا نقرس و همچنین رماتیسم مفید می باشد . نوشیدن آب میوه آن مخلوط با قند به صورت شربت عطشی که در اثر تب بوجود آمده باشد را تسکین می دهد . اگر دانه های آن را بدون هسته صبح ناشتا همراه با شکر مصرف کنید سبب افزایش آب دهان ، اشتها و اسید معده شده و برای درمان بیماری های جهاز هاضمه مفید می باشد .
مصرف جوشانده ۳٠ گرم از آن با همین مقدار ریشه شیرین بیان پوست کنده و نیم کوب شده اسید اوریک را حل می کند (حاجی اشرفی ، ا ، ۱۳٨۲) .
برگها پیش از این به عنوان دفع کننده سنگ مثانه و خیلی سالم و بی خطر مطرح شده بودند . همچنین مصرف دم کرده آن قبل از قاعدگی از مقوی و نیرو دهنده های مفید برای دختران در حال رشد خواهد بود .
مقدار تجویز از دارو : از دم کرده از یک قسمت از برگهای خشک آن در یک پیمانه آب ، به میزان یک فنجان سه بار در روز استفاده می شود .
شیره میوه آن درمان کننده تمامی آماس یا التهاب ها بیان شده است . میوه های سبز آن دارای اسید کمتری است و اصلاح کننده فساد پذیری غذا ، همانند ماهی ، گوشت غاز می باشد . ژله آن که از میوه های قرمز به دست می آید برای افراد بی حرکت ، دارای طبع دموی ، صفراوی با ارزش می باشد (۱۲) .
از میوه انگور فرنگی به علت مطبوع بودن نوعی ژله ، مربا ، کمپوت ، کنسرو ، شراب و سرکه تهیه می شود ( زرگری ، ع ، ۱۳۶٧) .