مقدمه
آتشفشان در زمین مراحل آتشفشانی از تظاهرات جالب فعالیت درونی سیاره ما است که اثرات زیادی بر روی بسیاری از فرآیند ژئوفیزیکی دارد. می‌توان به کمک این واقعیت که حدود 540 آتشفشان فعال در دنیا وجود دارد. یعنی آتشفشان‌هایی که حداقل یک بار در طی تاریخ ثبت شده دستخوش انفجار شده‌اند. درباره میزان آتشفشان زمین تصوری پیدا نمود. از این تعداد 360 آتشفشان در «حلقه آتش» رشته کوههای آتشفشانی که اقیانوس آرام را احاطه کرده‌اند، واقع شده‌اند و 68 آتشفشان در کامچاتکاپنینولا و جزایر کوریل قرار گرفته‌اند. در سالهای اخیر مشخص شده که تعداد بسیار زیادتری از آتشفشان در کف اقیانوس وجود دارند. و فقط در ناحیه مرکزی اقیانوس آرام ، حداقل 200000 آتشفشان یافت می‌شود. انرژی انفجار آتشفشان مقدار انرژی که در ضمن یک انفجار عادی آزاد می‌شود. با انرژی 400000 تن از سوخت معادل آن قابل قیاس است. انرژی که در یک انفجار عظیم ایجاد می گردد تقریبا معادل انرژی است که از سوختن 5000000 تن ذغال سنگ حاصل می‌شود. پیدایش آتشفشان در سطح ماه ذرات جامد زیادی که در ضمن انفجار به فضا رانده می‌شوند و پراکنده شدن پرتوهای خورشیدی ، اثر قابل توجهی بر مقدار گرمایی که به زمین می‌رسد دارند. برخی از اطلاعات موجود نشان می‌دهند که در تاریخ سیاره ما پیش از دوره یخبندان طولانی فعالیت شدید آتشفشانی صورت گرفته است. اطلاعات کنونی علمی نشان می‌دهند که فعالیت آتشفشانی همچنین در اجسام سیاره‌ای دیگری که از نظر ماهیت و ساختمان به زمین شباهت دارند رخ می‌دهد. آتشفشان ها و حفره‌های سطح ماه ماه که نزدیک‌ترین همسایه زمین است. از نظر تکاملی شباهت زیادی با سیاره زمین دارد. بنابراین ، مقایسه‌ها و مطالعات ماهواره‌ای باید آشکار کننده بسیاری از مسائل باشد. بر اساس اطلاعات به دست آمده از دستگاههای اکتشاف ماه ، بیشتر دهانه‌های حلقه‌ای شکل سطح ماه در اثر تصادم پدید آمده‌اند. از سوی دیگر ، اثرات واضحی از فعالیت آتشفشانی در سطح آن کشف شده است. به عنوان مثال سنگهای سیاه آتشفشانی مانند گدازه‌های منجمد از مشخصات برجسته سطح ماه هستند. به علاوه دلایلی برای قبول این مسئله وجود دارد که ما سکون‌ها یا تجمع ماده که به وسیله ماهواره‌های مصنوعی ماه در زیر ماریا (دریای ماه )کشف شده‌اند. چیزی جز حفره‌های گدازه‌های منجمد نیستند. احتمالا مشخصات دیگر سطح ماه وجود ارتباط نزدیکی را با فعالیت آتشفشانی نشان می‌دهند. اثرات آتشفشان در ماه در سطح ماه نواحی برآمده یا مناطق دایره شکل که ارتفاع وجود دارد. و بر روی برخی از آنها علائمی مانند دهانه‌های آتشفشان‌ها (مناطق صخره‌ای تخریب شده اطراف دهانه‌ها) به وضوح دیده می‌شود. ساختمان‌های مشابهی که لاکولیت نامیده می‌شوند نیز در زمین وجود دارند. آنها برآمدگی‌های پوسته زمین هستند که در نتیجه آتشفشان پدید آمده‌اند. برخی از تپه‌های قفقاز شمالی یعنی ماشوک ، بشتاف ، و زیمیکا به این گروه تعلق دارند. دانشمندان عقیده دارند که فعالیتهای آتشفشانی شدید بیشتر در طی نخستین ، یک و نیم میلیون سال تاریخ پیدایش ماه بوجود آمده‌اند. این نظریه به وسیله سنجش عمر صخره‌های ماه که دارای مواد آتشفشان می‌باشد تایید گردید عمر صخره‌ها حداقل سه بیلیون سال است. آتشفشان در سیاره تیر اثرات واضحی از فعالیت آتشفشانی در عکس‌های تهیه شده از تیر نزدیک‌ترین سیاره به خورشید دیده می‌شود. سطح این سیاره به وسیله تعداد زیادی حفره ، سوراخ شده است. با آنکه حفره‌ها در اثر تصادم پدید آمده‌اند. اثرات جاری شدن گدازه‌ها در ته برخی از آنها قابل تشخیص است. آتشفشان در سیاره زهره برخی از اطلاعات حاکی از آن است که فعالیتهای آتشفشانی هم اکنون نیز در سیاره زهره ادامه دارند. همانطور که می‌دانید درجه حرارت سطح زهره حدود 500 درجه سلسیوس است که در نتیجه اثر گلخانه‌ای معین تجمع گرمای خورشید در ناحیه پایین جو زهره به علت وجود لایه ابری در اطراف سیاره می‌باشد. کاملا امکان دارد که آتشفشان‌ها و به ویژه جریان گدازه‌های داغ عامل کمک کننده دیگری باشد. ممکن است ذرات جامد فراوانی که بر اساس برخی از اطلاعات در جو زهره یافت می‌شوند. دارای منشا آتشفشان باشند. به علاوه باید گفت که 17 درصد جو از دی اکسید کربن ، گازی که در ضمن فوران آتشفشان آزاد می‌گردد تشکیل یافته است.
بمب آتشفشانی
قطعاتی دوکی شکل یا کروی با قطر چند سانتی‌متر تا چندین متر که در انفجارهای شدید آتشفشانهای اسیدی و حد واسط دیده می‌شوند. شکل خاص این قطعات جامد در اثر چرخش گدازه در هنگام صعود در هوا ایجاد می‌گردد. در صورت غلیظ بودن ماگما اثر چرخش در آن مشاهده نمی‌شود ولی پس از سرد شدن در روی سطح بمب شکافهایی دیده می‌شود که به نام بمبهای قرص‌نانی معروفند.
نوعی بمب آتشفشانی
اسکوری Scorie
در آتشفشانهای بازالتی که گدازه گرانروی کمتری دارند گاهی قطعات از گدازه به هوا پرتاب می‌گردد و در اثر سرمای محیط به سرعت منجمد شده و در نتیجه به صورت اجسامی سرخ رنگ و نامنظم با تخلخل نسبتاً کم به نام اسکوری در می‌آیند.
اسکوری Scorie
مواد مایع آتشفشانی
گدازه:ماده ای داغ، جوشان و متشکل از سییلکاتهای مختلف که نسبت به ماگما گاز و بخار آب بسیار کمتری دارد. به دلیل گرمای زیاد در زمان خروج از دهانه آتشفشان به رنگهای قرمز، زرد و سفید دیده می‌شوند. گدازه‌ها می توانند اسیدی حدواسط و یا بازیک باشند. گدازه‌های بازیک نسبت به گدازه‌های اسیدی گرانروی کمتر و سرعت بیشتری داشته و سطح وسیع‌تری را می‌پوشانند.
در گسترش گدازه غلظت، حجم گازها، شیب و شکل محل حرکت گدازه و فشار نقش بسیار مهمی دارند. هر چه به دهانه آتشفشان نزدیکتر شویم غلظت گدازه کاهش و حرارت آن افزایش می‌یابد.
در اثر سرد شدن تدریجی گدازه‌ها، کانیها شروع به تبلور می نمایند، اما به علت کافی نبودن زمان رشد معمولاً سنگهای ریز بلور را می‌سازند. شیشه‌های آتشفشانی مانند ابسیدین حاصل انجماد سریع گدازه‌ها هستند حفرات بسیاری که در برخی از سنگهای آتشفشانی چون پامیس دیده می‌شود در اثر خروج گازها از گدازه در زمان انجماد آن پدید آمده‌اند.
قدیمی‌ترین گدازه‌های آتشفشان ایران دارای سن پرکامبرین هستند و تقریباً دگرگون گشته‌اند.
سنگ آتشفشانی پامیس
خاکستر:مواد دانه‌ریز (کوچکتر از 2 میلی‌متر) سبک، نرم و شبیه به پودر از جنس فلدسپات، لوسیت، اوژیت، منیتیت و ..... هستند که از دانه‌های ریزگدازه و خرد شدن سنگهای جدار دودکش و حتی در اثر برخورد ذرات جامد موجود در غبار آتشفشان ایجاد می‌گردند و در حین فوران ماگما از دهانه خارج می‌گردند. گاهی خاکسترهای بسیار دانه ریز می توانند مدت زمان طولانی در هوا به صورت معلق باقی بمانند، مانند خاکسترهای آتشفشان کراکوتوا (1883) و بزلسانی (1956) که پیش از ته‌نشست چندین مرتبه دور کره زمین گردش کردند. ریزش خاکستر باوجود خساراتی که می‌تواند وارد نماید، به دلیل حاصلخیز نمودن زمینهایی که در آن ته‌نشست نموده برای انسان ارزشمند می‌باشد.
خاکستر
شنهای آتشفشان نوعی از مواد خروجی آتش‌فشانند که مانند خاکستر ایجاد می‌گردند اما اندازه آنها بزرگ‌تر است. از رسوب خاکستر در حوضه‌های رسوبی سنگهای آذرآواری به نام توف ایجاد می‌گردد.
گازها:
گازها در همه مراحل آتشفشانی دیده می شوند و یکی از نشانه‌های فعال و یا نیمه‌فعال بودن یک آتشفشان محسوب می‌شوند. میزان محلول بودن گازها به فشار وحرارت ماگما بستگی دارد و بر اساس میزان گازهای محلول یاگار ماگما را به سه دسته تقسیم نموده است.
تقسیم‌بندی یاگار
بر حسب مقدار گاز موجود در ماگما، آن را به سه دسته تقسیم نموده است.
1- هیپوماگما Hypomagma: ماگمای تحت فشار بسیار زیاد که سرشار از گازهای محلول است.
2- پیرو ماگما Pyro magma: ماگمای گازدار که گازها تمایل به خروج داشته ولی هنوز فازجداگانه‌ای تشکیل نداده‌اند.
3-اپی‌ماگما:ماگمایی که گازخود را ازدست داده است ومواد مایع و گازی دو فاز جداازهم تشکیل داده‌اند.
لاهار Lahar
روانه‌هایی از گل و خاکستر که در اثر اجتماع مواد پرتابی آتشفشان بر روی دامنه ایجاد می‌شوند را لاهار می‌نامند.
لاهار به دلیل گرانروی زیاد می تواند قطعات بسیار بزرگی از سنگ را با خود حمل نماید و در طول مسیر حرکت خود خسارات زیادی وارد نماید.