(و خداوند انسان را از گل کوزه‌گری آفرید)
ابداع این هنر متعالی با استفاده از مواد و مصالح پست و نازلی چون خاک، حکایت تبلور جمال و زیبایی است که در مفهوم جاودانه خود از کران قرآن و آفرینش انسان از گل ریشه گرفته است.
سفال یکی از خلاقیت‌های ماندگار انسان از دوره نوسنگی و ما قبل تاریخ است. هیچ کدام از مصنوعات و ساخته‌های فکر و اندیشه انسان از نظر ارزانی و فراوانی مواد اولیه در طبیعت به پای سفال نمی‌رسد. کشف سفال و بقایای گل پخته از قرن 19 آغاز شد و وارد مقوله هنر شد، صنعت سفالگری از ارزش خاصی برخوردار است زیرا اشکال و تزئینات روی ظروف سفال خیلی قدیمی‌تر از تصاویر کتب خطی است (تصویر 1).
چکیده
هنگامی که بشر امروزی به دست ساخته‌های سفالین گذشتگان توجه می‌کند شاید سؤالاتی در ذهن آنها پیش بیاید از جمله این که انسانهایی که در دوران کهن می‌زیسته‌اند، چگونه به این مرحله از رشد تفکر هنری رسیده‌اند که چنین آثار زیبا و بدیهی را خلق کرده‌اند، شاید تا چند مدت پیش از این برای خود من نیز چنین سؤالاتی مطرح بود اما اکنون با پرداختن به این موضوع می‌توان گفت که دریچه‌ای روشن به روی ذهن من بازشد و من از چگونگی تولید سفالینه‌ها از ابتدا تا به آخر آگاهی‌هایی پیدا کردم، که این اطلاعات شامل اطلاعاتی درباره چگونگی نقش‌اندازی بر روی سفالینه‌ها (رنگ و نوع رنگ و ابزار حکاکی) و منشا نقوش (که اغلب از طبیعت پیرامون الهام گرفته می‌شده) و چگونگی فرم دادن به گل خام.
هدف: بررسی و چگونگی شکل‌گیری نقوش بر روی سفالینه‌ها.
دوره هخامنشی
در این دوره سفال دارای نقوش و خطوط خلاصه رنگین بوده یا به صورت تجسم حیوان و انسان در ترکیب ظرف در آمده‌اند. کاشیهای رنگین و لعابدار شوش مربوط به کاخ «هدش» است که اغلب تصاویر فردی و جمعی اشخاص و حیوانات و هیولاها و نقش گل و بوته‌های شبیه به تخت جمشید در آن به چشم می‌خورده است.
آجرهای بدون لعاب بیشتر در شوش به کار رفته و در ابتدا روی حیواناتی چون گاومیش بالدار، شیر شاخدار و بالدار یا حیوانات افسانه‌ای و اسطوره‌ای دیگر نقش شده بود. سفالینه‌های به دست آمده از قلمرو شاهنشاهی عبارت از قمقمه‌های سفال با لعاب خیلی کم رنگ شیری و سفید و کوزه‌های دسته‌دار یا بی‌دسته خاکستری و غالباً ساده و بدون نقش هستند.
دوران اشکانی
در این دوره بعضی از سفالینه‌ها ساده و متداول و برخی از لحاظ اندام‌شناسی سفال، دارای مفاهیم درونی و رمزی هستند و به شکل حیوانات شکار، اهلی و چهارپایان مقید و باربر ساخته شده‌اند و هدف سفالگران از خلق چنین ظروفی، بیان مفاهیم زندگی، حیات، فراوانی خوراک و دستیابی سهل و آسان به خواسته‌های ذهنی بوده است.
دوران ساسانی
در این دوره سفالها، منقوش به خطوط کنده با طرح نیم دایره‌های در هم و برهم، منقوش به طرح قالب خورده متنوع و محصور بین خطوط موازی و چهارخانه است. در دوره ساسانی هنر موزائیک‌سازی متداول گردید، مخصوصاً پوشش دو ایوان شرقی و غربی بیشاپور از موزائیک به رنگهای گوناگون و تزئینات گل و گیاه و نقوش از اشکال پرندگان و انسان را در برمی‌گیرد. (تصویر 2)
دوران پیش از اسلام
در شش هزار سال پیش از میلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت در صنعت سفال دیده می‌شود و در سه هزار پانصد سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساخته شد. سفالهای پیش از اسلام در شیوه و سبک ساختن تقریباً با مختصر تغییر یکنواخت و در سطح فنی به طرز اعجاب‌انگیزی پیشرفته است.
دوران اولیه اسلام
در دوره اولیه اسلام، سفال‌ساز افتاده و متواضع ایرانی در همان زمینه پارتها و ساسانیان کار می‌کرد، ظرفهای وی بی‌لعاب بود و در قالب فشاری آن را آراسته کرده و تزئین می‌داد و یا ظرفهایی از لعاب آبی یا فیروزه‌ای می‌ساخت و پیش از پختن آن را برای آرایش و نقوش ظرف کنده‌کاری می‌کردند.
دوران اسلامی
خلاقیت سفالهای سامانی پس از دستیابی به لعاب جلادار، توجه به نقش و طرح روی سفال بوده است. نقش مناسب گل و گیاه، جانوران، پرندگان، خطوط و نوشته‌های کوفی به صورت تزئینی دوره ظروف را فرا گرفت.
در سه سده اولیه اسلامی علاوه بر نقشهای ساده، تزئینات گیاهی و جانوری و نقوش اسلیمی و گل و برگ و در سده چهارم خطوط کوفی با گل و برگ و نقوش اسلیمی و در سده پنجم نقوش پرنده و مرغ را می‌توانیم مشاهده کنیم.
در این دوره سفالینه‌هایی با نقوش سیاه بر روی زمینه سفید را می‌بینیم که تزئین این نوع سفالینه‌ها شامل نقطه چین‌های مرتب، پرندگان، گلهای مسبک و مهمتر از همه نوشته به خط کوفی تزئینی و در بعضی نقش مرغ مسبک.
سفالینه‌هایی با نقوش رنگارنگ بر روی زمینه سفید که نقوش شامل حیوان، پرنده، به خصوص کبوترهای مسبک، دایره‌های توپر و خط کوفی تزئینی، سفالینه با تزئین زرین خام که نقوش آنها گلهای تزئینی و گاه به خط کوفی است (تصویر 3 و 4).
در دوره‌های متأخر اسلامی تعداد زیادی ظروف زیبای چینی که توسط شاه اسماعیل وارد ایران شد را می‌توانیم مشاهده کنیم، که مجموعه چینی‌های وی هنوز در آرامگاه خانواده شیخ صفی‌الدین وجود دارد و این امر نفوذ صنعت چین را دوباره برگرداند.
در سده هفدهم تحت سرپرستی استادان چینی فن جدید ظرفهای حکاکی شده یک رنگ که با لعاب سبز مات خربزه‌ای پوشیده می‌شد در کاشان توسعه یافت.
هنر سفالگری در استان یزد به ویژه میبد دارای طرحهای ویژه‌ای است و از حال و هوای کویر نشأت گرفته است. سفال و سرامیک میبد با نقشهای اصیل خورشید خانم و مرغ و ماهی شهرت فراوان دارد، خورشید سمبل آفتاب درخشان کویر، مرغ نماد گونه‌ای از گنجشکان نواحی کویری و ماهی کنایه از کم آبی این سرزمین است. (تصویر 5)
دوران سلجوقی
عصر سلجوقی یکی از درخشانترین دوره صنایع اسلامی است و سفالینه‌ها با تزئیناتی برجسته به صورت شاخ و برگ و ساقه گیاهان و گلها یا خطوط کوفی و اسلیمی تولید می‌شد و ظروف سفالی بدون لعاب عبارتند از اشکال پرندگان، جانوران، و طرحهای گیاهی و کتیبه‌ها و نقوش هندسی و انسان. (تصویر 6)
دوران ایلخانی
در آغاز این دوره تحول زیادی در تولید و تزئین سفال و کاشی که در پایان دوره سلجوقی به دوران طلایی و تکامل خود رسیده بود به وجود نیامد، در این دوره تحت تاثیر نفوذ طرح‌هایی از سفال‌سازی چین و ترسیم ترکیبات جانوری و پرندگان (سیمرغ و اژدها) و مناظر طبیعی، فن نقاشی روی لعاب وارد صنعت سفال‌سازی ایران شد و بسیاری دارای نقوش گیاهی، انسانی و هندسی بوده است. عناصر تزئینی پرنده، ابر، گلدان و اژدها همه نشان‌دهنده تاثیر صنعت سفال سازی و کاشی چین بر ایران بوده‌اند. (تصویر 7)
دوران تیموری
در دوره تیموری باز هم تاثیر صنایع سفال سازی چین بر ایران ادامه یافت، تزئینات کاشی ها عبارت است از اژدهای چینی با پیکر بلند به رنگ سیاه و آبی کبالت، مناظر طبیعی از قبیل ابر به رنگ آبی و بعضی ظروف به رنگ سیاه و تزئینات نباتی.