دانلود تحقیق درآمدی روش شناختی بر مسئله نسبت علم و دین

مقدمه

مجموعه معارف انسان به سه دسته تقسیم می شوند : 1

1. آنچه از طرق عادی کسب می شود ؛

2. آنچه از غیر طرق عادی کسب می شود ؛

3. آنچه از طریق غیر عادی کسب می شود .

4. طرق عادی کسب معرفت ،

یعنی : “ راه هایی که برای همه انسانها در همه زمانها بالقوه امکان دارد ” ، این راه ها عبارتند از :

الف طریق عقلی استدلالی ؛

ب طریق حسی تجربی ؛

ج طریق نقلی تاریخی ؛

د طریق کشفی شهودی .

طریق غیر عادی کسب معرفت ، یعنی : “ راهی که برای همه انسانها در همه زمانها بالقوه امکان ندارد ” و آن “ طریق وحی ” است .

در ارتباط با آنچه از غیر طرق عادی توسط انسان کسب می شود ، می توان به علوم روحی یا فرا روان شناختی اشاره نمود.2

در تحقیقات مختلف برای پاسخگویی به مساله “ نسبت علم و دین ” اگر علم به معنای طریق عادی اول در نظر گرفته شود در حقیقت “ نسبت فلسفه و دین ” مطرح می گردد و اگر علم به معنای طریق دوم در نظر گرفته شود “ نسبت علوم تجربی و دین ” مد نظر قرار می گیرد ، همین طور ممکن است طریق عادی سوم و چهارم در نظر گرفته شود که در این صورت “ نسبت تاریخ و دین ” و “ نسبت عرفان و دین ” مطرح خواهد شد .

مراد از دین مجموعه تعالیمی است که از طریق غیر عادی کسب معرفت ، یعنی “ وحی ” 3  بدست می آید ، 4  اما گاه معادل خود متون دینی گرفته می شود و گاه به تفسیر متون دینی و گاهی نیز به سیره عملی دینداران اطلاق می شود .

در نوشتار حاضر مراد ما از علم “ مجموعه معارفی است که بشر از طرق عادی کسب معرفت تحصیل می کند ”  و اگر در جایی منظور بخش خاصی از آن بود تذکر می دهیم و مراد ما از دین “ متون دینی ” است و اگر جایی دین را به معنای “ تفسیر متون دینی ” و یا “ سیره عملی متدینان ” گرفتیم متذکر می شویم .

سعی نگارنده در این نوشتار کوتاه این است که مساله “ نسبت علم و دین ” را طی ذکر چند نکته وضوح بخشد . 5  

نکته نخست :

مرکب بودن مساله “ نسبت علم و دین ” 6 واژه پیچیده نیز در ترجمه Complex  به کار می رود . آیا یک مساله اگر قابل تجزیه به مسایل ساده تر باشد مساله مرکب نامیده می شود ؟

پیچیدگی و ترکیبی که از آن سخن می گوییم به ساختاری صوری زبانی مساله مربوط نمی شود . پرسش “ نسبت علم و دین ” به پرسشهای متنوعی قابل تجزیه است . رابطه پرسشهای بدست آمده با مساله ما در یک ارتباط مفهومی است .

در حقیقت “ نسبت علم و دین ” مشکلی است قابل درک عمومی ، اما فرق رویارویی  محققانه اینست که این مشکل به مسایلی با وضوح و تعین کامل تبدیل شود .

نکته دوم : ذو ابعاد بودن علم و دین

مساله “ نسبت علم و دین ” پرسش از رابطه دو شی بسیط و ساده نیست ، بلکه پرسش از دو مجموعه و دو شی مرکب و ذو ابعاد است که هر یک ویژگیهای گوناگون ، متنوع و مهمی دارد . یکی از خصوصیات مهم این دو مجموعه بسته و محدود نبودن آنها است .

بررسی نسبت دو مجموعه بسته بسی سهل تر است تا بررسی رابطه دو مجموعه بالنده و باز .

علم وجود تدریجی دارد و دائما در حال پویایی و دامن گستری است ، دین نیز در طول حیات بشر با توجه به مقتضیات زمانی ، مکانی و ظرفیت معرفتی انسانها در حال رشد و بالندگی است ( در این جا دین به معنای “ تفسیر متون دینی ” گرفته شده است ) .

مجموعه علم ، هم از بیرون در حال فربه شدن است و هم در درون خویش در حال تقسیم به اجزاء ریزتر و تخصصی تر . تخصصی شدن دانشها در مجموعه علم ، مصداق تجزیه درونی و پیدایش مسائل جدید و مهمتر از آن پیدایش دانشهای جدید ، مصداق فربه شدن بیرونی آن است . در مورد مجموعه دین نیز بروز و ظهور مسائل جدید و نیازهای عصری بشر ، موجب فربهی دایره پاسخگویی دین به نیازهای بشری است ( در این جا دین به معنای معرفت دینی مورد استفاده قرار گرفته است).

نکته سوم :

چند خاستگاهی بودن مساله “ نسبت علم و دین ” 7

یک مساله یا تنها به یک دانش خاص مربوط می شود و یا خاستگاه در دانشهای گوناگون دارد . در صورت نخست ، آن مساله “ تک خاستگاهی ” 8  و در صورت دوم “ چند خاستگاهی ” است . نه تنها مساله “ نسبت علم و دین ” چند خاستگاهی است، بلکه فروعات و شاخه های آن و به سخن دیگر مسائل برخاسته از آن نیز ریشه در زمینه های متعدد داشته و از آبشخورهای متنوعی مشروب می شوند و همچنین آثار گوناگونی در زمینه های مختلف معرفتی دارند .

مهمترین دانشهایی که این مساله در آنها می تواند از جنبه های گوناگون مطرح باشد ، عبارتند از :

الف معرفت شناسی ؛

ب فلسفه علم ؛

ج فلسفه دین ؛

د الهیات ؛

ه جامعه شناسی ؛

و روان شناسی ؛

ز تاریخ .

نکته چهارم :

مساله “ نسبت علم و دین ”  چند روشی 9 است .

چند روشی بودن مساله “ نسبت علم و دین ” ، هم به مرکب بودن این مساله بر می گردد و هم به چند خاستگاهی بودن آن.

یعنی هم از حیث تعدد مسائل و هم در مساله واحد چند روشی است .

مساله مرکب به مسائل متعددی تجزیه می شود و همین تنوع مسائل بنا بر جهات مختلف تجزیه ، خود مولد تنوع روش می شود . پس از تجزیه ، چند خاستگاهی بودن مسائل بدست آمده باعث می شود دانشهای مختلفی به میان بیایند و ورود به عرصه دانشهای مختلف اغلب مستلزم اخذ روشهای متنوع است . به عنوان نمونه در بررسی مساله از حیث معرفت شناختی و فلسفی ( فلسفه علم و فلسفه دین ) روش ، تحلیلی منطقی ( اعم از تحلیل مفهومی ، تحلیل ساختار منطقی گزاره ها و تحلیل ساختار زبانی گزاره ها ) خواهد بود و در بررسی آن از حیث جامعه شناختی و روان شناختی روش تجربی و در بررسی آن از حیث تاریخی ، روش تاریخی هم در مقام توصیف و هم در مقام تبیین خواهد بود . در بررسی الهیاتی مسائل علم و دین از رویکردهای درون دینی هم استفاده می شود و در این گستره روشهای تفسیر ، تاویل ، تطبیق و روش سمانتیکی 10  و هرمنوتیکی 11  به کار گرفته می شود .

لازم به ذکر است که در روشهای بررسی مساله “ نسبت علم و دین ” رهیافتهای پدیدارشناختی 12 و وجودی نگر 13  نیز نباید مغفول بماند . 14

نکته پنجم :

میان رشته ای 15  بودن روش حل مساله “ نسبت علم و دین ”

پرسش از نسبت علم و دین از حیث تجزیه به مسائل متعدد ، مستلزم بهره گیری از روشهای متنوع است ، اما در هر یک از مسائل واحد آن نیز به علت خاصیت چند خاستگاهی آنها ، ردپای دانشهای گوناگون دیده می شود . حال اگر از رشته های دانش بشری بدون توجه به وجه تعاملی آنها با یکدیگر بهره گرفته شود ، نامبردار به “ مطالعات چند رشته ای ” 16  و تنها نوعی گرد آوری آراء متفاوت است و اگر از دانشهای مختلف به طور روشمند با توجه به وجه تعاملی بین علوم استفاده شود ، مطالعه میان رشته خواهد بود .

در مساله نسبت علم و دین به دلیل آنچه در نکته چهارم گفته شد ، باید از حصر گرایی روش شناختی 17 پرهیز نمود زیرا ممکن است به مغالطه “ ذات و صفت ” یا “ کنه و وجه ” 18  گرفتار آییم .  19  مساله “ نسبت علم و دین ” را باید با تمام اضلاع آن دید و آن را از جمیع منظرها نگریست و این مساله مرکب را نباید به هیچ یک از جنبه های جزئی آن فرو کاست .

ممکن است لازم باشد جنبه ای از مساله “ نسبت علم و دین ” با مطالعه تجربی پدیداری بررسی شود و جنبه دیگر از طریق تحلیلی منطقی و وجهی نیز با رهیافت درون دینی ، اما هر یک از این مطالعات به تنهایی در معرض آفت مغالطه “ کنه و وجه ” هستند و مجموع آنها نیز بدون وجود یک ارتباط تعاملی ، غیر اثر بخش و حتی شاید التقاطی باشند .

نکته ششم :

پیچیدگی مفهوم نسبت

یکی از مهمترین سوالهای مقدماتی برای فهم مساله مرکب و پیچیده “ نسبت علم و دین ” ، تعیین مراد از مفهوم “ نسبت ” است . از مفهوم “ نسبت ” می توان استفاده های زیادی کرد ، برخی از آنها عبارتند از :

1. نسبت به معنای مقایسه دو امر که خود به سه دسته تقسیم می شود :

الف مقایسه دو شیء به عنوان دو مفهوم کلی از حیث مصادیقشان یا دو مجموعه از حیث اعضایشان (نسب اربعه در منطق)

ب مقایسه دو قضیه ( نسب در قضایا ) .

2. نسبت دو شیء به معنای “ تاثیر و تاثر ” دو شیء بر و از هم .

3. نسبت دو شیء به معنای مقایسه آنها از حیث شیء سوم .

4. نسبت از حیث اطراف ، که خود به دو بخش تقسیم می شوند :

1 نسبت دو طرفه ؛

2 نسبت n  طرفه . 

نکته هفتم :

تجزیه مسئله مرکب “ نسبت علم و دین ”

از چند حیث می توان مسئله مرکب “ نسبت علم و دین ” را تجزیه نمود .

الف تجزیه بر اساس مفهوم مقایسه ای “ نسبت ”

برخی از مهمترین جهات تجزیه عبارتند از :

1. خاستگاه ؛

2. قلمرو ؛

3. غایت ؛

4. روش ؛

5. زبان ؛

6. عالمان و دینداران .

1. از حیث خاستگاه و مبانی

از این حیث ، مساله مادر “ نسبت علم و دین ” به این سوال تبدیل می شود که :

“ علم و دین از حیث خاستگاه و مبانی چه رابطه ای با یکدیگر دارند ؟”

شقوق محتمل عبارتند از :

الف خاستگاه علم دینی است .

ب خاستگاه دین ، علمی است .

ج علم و دین هر دو خاستگاه واحد دارند .

د علم و دین خاستگاههای متمایز دارند .

2. از حیث قلمرو

صورت مساله “ نسبت علم و دین ” از این حیث بدین شکل است که :

“ قلمرو علم و قلمرو دین چه رابطه ای با هم دارند ؟ ”

شقوق محتمل این سوال عبارتند از :

الف علم و دین قلمروهای متباین دارند .

ب رابطه قلمرو علم و دین عموم و خصوص من وجه است .

ج قلمرو علم اعم مطلق از قلمرو دین است .

د قلمرو دین اعم مطلق از قلمرو علم است .

ه قلمرو علم و دین با هم یکی هستند .

3. از حیث غایت

سوال ما در “ نسبت علم و دین ” از این حیث تبدیل می شود به این سوال که : “ غایت علم و غایت دین چه رابطه ای با هم دارند ؟ ”

شقوق محتمل عبارتند از :

الف غایت علم همسو با غایت دین است .

ب علم و دین اهداف متفاوت دارند .

ج علم و دین اهداف متمایز متغایر دارند .

د علم وسیله ای است برای غایت دین .

ه دین وسیله ای است برای غایت علم .

4. از حیث روش

سوال ما در “ نسبت علم و دین ” از این حیث به این سوال تبدیل می شود که : نسبت روش علم و روش دین چیست ؟

شقوق محتمل عبارتند از :

الف علم و دین هم روش هستند .

ب روش علم و روش دین متباین هستند .

ج گاهی دین از روش علم استفاده می کند و گاهی نیز علم از روش دین بهره می جوید .

5. از حیث زبان

مساله “ نسبت علم و دین ” از حیث زبان به این سوال تبدیل می شود که :

“ زبان علم و زبان دین چه نسبتی با هم دارند ؟ ”

شقوق محتمل عبارتند از :

الف زبان علم و زبان دین20   یکی هستند .

ب زبان علم و زبان دین متمایزند .

ج بخشی از زبان دین علمی و بخشی متمایز از آن است . 21