تاریخچه جامعه‌شناسى روستائى
جامعه‌شناسى روستائى در آمریکا نزدیک یک قرن است که به‌عنوان رشته جداگانه‌اى از جامعه‌شناسى شناخته شده است. نخستین انجمن جامعه‌شناس روستائى در سال ۱۹۳۷ تشکیل شد و به‌دنبال آن مجله جامعه‌شناسى روستائى انتشار یافت که در آن نتایج بررسى‌هاى انجام شده در زمینه مسائل روستائى منتشر مى‌شد. مى‌توان گفت که پیدایش جامعه‌شناسى روستائى در آمریکا ناشى از مشکلات بود که در زندگى مردمان روستائى وجود داشت، به همین جهت بیشتر جنبه کاربردى پیدا کرد.
در اروپا جامعه‌شناسى روستائى پس از جنگ جهانى دوم روى کار آمد. اما این امر به معنى آن نیست که جامعه‌شناسى روستائى از آمریکا به اروپا صادر شده باشد. در اروپا از گذشته‌هاى دور بررسى‌هاى روستائى در کنار دانش‌هائى چون: جغرافیا، تاریخ، مردم‌شناسى، اقتصاد کشاورزى در بسیارى از سرزمین‌ها جریان داشته است.
بررسى هاى روستائى، در اروپا بر پایه یک سنت پژوهشى پرسابقه‌اى استوار مى‌باشد و میان سال‌هاى ۱۸۹۰ و ۱۹۲۵ تحقیقات روستائى چندى انجام گرفته است. اما پژوهش‌هاى گسترده‌تر جامعه‌شناسى چه در زمینه‌هاى روستائى و چه شهرى به زمان‌هاى اخیر مربوط مى‌شود.
در اروپا نیز مانند آمریکا جامعه‌شناسى روستائى هنگامى به‌وجود مى‌آید و توسعه مى‌یابد که بدان نیاز پیدا مى‌شود. بازسازى‌هاى بعد از جنگ، صنعتى شدن جامعه، رشد جمعیت، مهاجرت روستائیان به شهر، نیاز به تأمین اجتماعى، دگرگونى‌هاى سیاسى و اقتصادى سبب شدند که دولت‌ها به فکر آن بیفتند که تغییرات اجتماعى فرهنگى را تحت نظم و کنترل درآوردند، در نتیجه علوم اجتماعى و به همراه آن جامعه‌شناسى روى کار آمد و گسترش یافت (۱).
هر چند در آمریکا ابتدا به زمینه‌هاى کاربردى جامعه‌شناسى اهمیت داده مى‌شد، ولى بعدها جامعه‌شناسان به بررسى جنبه‌هاى نظرى جامعه‌شناسى روستائى نیز روى مى‌آورند و در زمانى کوتاه جامعه‌شناسى روستائى رواج پیدا مى‌کند و در برنامه‌هاى درسى بسیارى از دانشکده‌ها جاى مى‌گیرد.
امروز جامعه‌شناسى روستائى مانند دیگر رشته‌هاى علمى در پهنه وسیع‌ترى از جهان شناخته شده است و در بسیارى از دانشگاه‌هاى دنیا اعم از کشورهاى صنعتى یا در حال توسعه تدریس مى‌شود و تحقیقات وسیع و دامنه‌دارى در زمینه مسائل روستائى انجام مى‌گیرد.
در ایران بررسى‌هاى روستائى از حدود ۴۰ سال پیش در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعى دانشگاه تهران آغاز شده است.
با اجراء قوانین ارضى، مهاجرت روستائیان به شهر و برقرارى روابط گسترده بین شهر و ده و به‌دنبال آن تغییرات اجتماعى در روستاها و پیدا شدن مسایل و مشکلات متعددى در حیات اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى جامعه‌هاى روستائى، تحقیقات روستائى متداول شده است.
جامعه‌شناسى روستائى از لحاظ توسعه نظرى همواره با دشوارى‌هاى زیادى مواجه بوده است.
گذشته از محدویت دامنه تحقیقات و کمبود مفاهیم علمى در زمینه جامعه‌شناسى روستائى، اغلب سازمان‌ها و مؤسسات دولتى بر تحقیقات روستائى نظارت داشته‌اند. از این‌رو محققان روستائى در امر تحقیق کاربردى یا نظرى همواره با دشوارى‌هائى مواجه بوده‌اند و نتایج بررسى‌ها نه تنها از لحاظ کاربردى سودمند نبوده است، بلکه از جهت زمینه نظرى هم جامعه‌شناسى روستائى رشد چندانى پیدا نکرده است.
بررسى‌هاى جامعه‌شناسى روستائى زمینه توسعه و پیشرفت روستاها را فراهم مى‌آورد. کسانى که با مسائل روستائى سر و کار دارند، کارشناسان روستائى، مهندسان کشاورزى، کارکنان خدمات روستائى، مأموران دولتى، مشاوران خانواده روستائى، مروّجان و معلمان کشاورزى، برنامه‌ریزان توسعه روستائى همه مى‌توانند از دست‌آوردهاى جامعه‌شناسان روستائى بهره‌مند شوند.
به همین جهت پرورش جامعه‌شناسان روستائى و انجام تحقیقات مستمر در زمینه‌هاى اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى روستاها امرى ضرورى به نظر مى‌رسد.
کلیات جامعه‌شناسى روستائى
- موضوع جامعه‌شناسى روستائى:
جامعه‌شناسى روستائى شاخه‌اى از جامعه‌شناسى است که از قواعد، اصول و روش‌هاى جامعه‌شناسى پیروى مى‌کند. از ویژگى‌هاى آن این است که موضوع آن محدود مى‌شود به پدیده‌هاى اجتماعى و نوع فرهنگى که به دنیاى روستائى تعلق دارد. در داخل این چارچوب جامعه‌شناسى روستائى به بررسى انواع نظام‌هاى اجتماعى مانند: خانواده، جمعیت‌ها، گروه‌بندى‌ها، ارزش‌هاى اجتماعى، هنجارهاى اجتماعى، گرایش‌ها، کارکردها، تحولات و بالأخره کلیه امور و مسائل جامعه روستائى مى‌پردازد که شناخت آن مى‌تواند از یک‌سو براى توسعه، رفاه اجتماعى و بهبود زندگى روستانشینان سودمند باشد و از سوى دیگر زمینه گسترش جامعه‌شناسى روستائى را به‌عنوان یک رشته علمى فراهم آورد.
از جامعه‌شناس روستائى انتظار مى‌رود که مسائل اقتصادى، فنى، زیستى، طبیعى و نیز عوامل دیگرى که در پذیرش تغییرات و نوآورى‌ها و به‌طور کلى پذیرش شیوه‌هاى جدیدى که در پیشرفت اقتصاد کشاورزى و توسعه روستائى مؤثر است از طریق تحقیق تبیین کند (۱).
(۱) . Hoyois Givanni. Sociologie rurale Editions universitaires Paris 1968 P.16
توسعه روستائى و افزایش تولید کشاورزى نه تنها مستلزم مهارت‌هاى فنى در زمینه‌هاى علمى و کاربردى است، بلکه با شناخت کشاورزى سنتى و الگوهاى رفتارى انسان روستائى در ارتباط متقابل با فنون جدید کشاورزى و به‌طور کلى شناخت زندگى سنتى روستائى باز بسته است. زمینهٔ چنین شناختى را جامعه‌شناس روستائى فراهم مى‌کند.
جامعه‌شناس روستائى در وهله نخست یک جامعه‌شناس است و با همان روشى به بررسى پدیده‌هاى اجتماعى جامعه روستائى مى‌پردازد که جامعه‌شناسان دیگر در زمینه مسائل اجتماعى جامعه‌هاى شهرى، صنعتى، خانواده، آموزش و پرورش و زمینه‌هاى مشابه دیگر به‌کار مى‌برند (۲). درک معنى جامعه‌شناسى روستائى با آگاهى از مفهوم جامعه‌شناسى، روش‌ها و قوانین آن ارتباط نزدیک دارد. مردمان روستائى در کارهاى مربوط به کشاورزى فعالیت دارند، به اقتضاء آن در محدوده جغرافیائى مشخصى زیست مى‌کنند، آداب و رسوم، هنجارها، ارزش‌هاى اجتماعى و فرهنگ خاصى دارند و از الگوى رفتارى و شیوه زندگى ویژه‌اى پیروى مى‌کنند که با آنچه در جامعه شهرى وجود دارد فرق مى‌کند. پدیده‌هاى اجتماعى جامعه روستائى موضوع بررسى رشته خاصى از جامعه‌شناسى یعنى جامعه‌شناسى روستائى است.
(۲) . کنستاندز، ا.ک. (A.K. Condtandse) جامعه‌شناسى روستائى، فریدون بدره‌اى.
جى. بى. چى تا مبار (J. B. chitambar) جامعه‌شناس هند مى‌نویسد: جامعه‌شناسى روستائى یکى از رشته‌هاى تخصصى جامعه‌شناسى است که به بررسى علمى انسان‌هاى روستائى در ارتباط با گروه‌هائى که با آنها کنش متقابل دارند مى‌پردازد. او هدف جامعه‌شناسى روستائى را شناخت رفتار انسان روستائى مى‌داند و عقیده دارد که این امر از لحاظ کاربردى داراى اهمیت خاصى است؛ زیرا دانشجوى علوم اجتماعى از طریق مطالعه در زمینه‌هاى جامعه‌شناسى روستائى مى‌تواند درک بیشترى از رفتار انسان روستائى و رفتار خود داشته باشد (۳).
(۳) . Chitambar J.B. introductory rural sociology. A synopsis of concepts and principles.Retd. principal Allahabad Argicultural Institute 1983 p.12
این کتاب تحت عنوان مقدمه‌اى بر جامعه‌شناسى با تأکید بر جامعه‌شناسى روستائى به‌وسیله: احمد حجاران و مصطفى ازکیا ترجمه شده و نشرنى آن را در سال ۱۳۷۳ منتشر کرده است. دانشجویان براى کسب اطلاعات بیشتر مى‌تواند به این کتاب مراجعه کنند.
پس از پایان تحصیل وقتى بخواهد درباره مسائل مربوط به روستا کار کند، بدون شناخت از مردم روستا قادر نخواهد بود نقش خود را به‌نحو مطلوب ایفا نماید.
پلاسید رامبو (Placide Ranbaud) جامعه‌شناس فرانسوى درباره پایگاه علمى جامعه‌شناسى روستائى مى‌گوید: جامعه‌شناسى روستائى یک رشته علمى است که به‌درستى نام‌گذارى نشده است. او از ده عنوان آنتى تز شهر نام مى‌برد. به نظر او هیچکدام از دو مقوله شهر و ده بدون واسطه علوم دیگر نمى‌توانند مورد بررسى جامعه‌شناسى قرار گیرند.
شهر و ده موضوع‌هاى بررسى پیچیده و دشوارى را تشکیل مى‌دهند که شناخت کامل آنها با علوم متعددى ارتباط دارد (۴). جامعه‌شناس روستائى در بررسى جامعه روستائى از دست‌آوردهاى علوم دیگرى مدد مى‌گیرد، یا اینکه دست کم از روش‌هاى آن علوم در کار تحقیق استفاده مى‌کند.
(۴) . Rambaud placide. sociologie Rurale. paris 1980 p.7
در پژوهش‌هاى روستائى اغلب متخصصان مختلفى با یکدیگر همکارى دارند و هر کدام به بررسى جنبه‌اى از جنبه‌هاى مختلف زندگى اجتماعى جامعه روستائى مى‌پردازند. هانرى مندارس (Hanri Mendras) جامعه‌شناس فرانسوى عقیده دارد، موضوع جامعه‌شناسى روستائى جامعه روستائى است که در سطح‌هاى سه‌گانه بوم‌شناسى، نظام اقتصادى و نظام اجتماعى مورد بررسى قرار مى‌گیرد (۵). جامعه‌شناساان روستائى همچنین دست‌آوردهاى مردم‌شناسان و روانشناسان اجتماعى بهره مى‌گیرند.
ارتباط جامعه شناسى روستائى با دیگر علوم
بدون شک مطالعه و شناخت همه جانبهٔ محیط روستائى موضوع دانش خاصى نیست، بلکه علوم متعددى مانند علوم طبیعى، جغرافیا، تاریخ، اقتصاد، اخلاق، حقوق، مردم‌شناسى، جامعه‌نگارى، روانشناسى، و علوم مشابه دیگر هر کدام به جنبه‌اى از جنبه‌هاى مختلف محیط روستائى توجه دارند و در شناخت کامل جامعهٔ روستائى با یکدیگر همکارى مى‌کنند. بنابراین لازم است حد و مرز جامعه‌شناسى روستائى را روشن و رابطهٔ آن را با دیگر علوم مشخص کنیم.