فقر یا تهیدستی به معنای کمبود امکانات برای تهیه حداقل نیازهای زندگی است.مقیاس، سطح و تصورات در پیرامون علل فقر از نگاه زمان و مکان متفاوت است.
سطح زندگی
سطح زندگی اصطلاحی است که برای نشان دادن حدود مصارف مادی و معنوی اهالی یک کشور به کار می‌رود. سطح زندگی به میزان و چگونگی برآوردن نیازهای مادی و معنوی بستگی داشته و در ساختارهای اقتصادی - اجتماعی و در مراحل مختلف رشد تاریخی و بر حسب کشورهای مختلف فرق میکند. سطح زندگی مستقیما به تولید اجتماعی، درآمد اهالی، میزان مصرف کالاهای بلند مدت و کوتاه مدت و چگونگی برطرف کردن نیازهای فرهنگی و بهداشتی وابسته است .
علت ها
فقر به علت تفاوت طبقاتی جامعه بروز میکند که بعد از دوران اولیه انسان‌های بدوی که سال‌ها پیش زندگی می‌‌کردند به بار آمده است و نتیجه آن تفاوت‌های اجتماعی در سطوح طبقات متفاوت جامعه است.
تحلیل فقر در فضای شهری
رواج تکدی گری در خیابان ها و حضور کارتون خواب ها در گوشه و کنار پارک ها از نماد های اصلی فقر شناخته شده اند که عموماً در فضای شهری خود نمایی می کنند. این مسایل چند سالی است که به یکی از مباحث روز ژورنالیستی تبدیل شده اما بررسی عمیق علل، پیامد ها و ارائه راهکار هایی برای حل آنها قطعاً از وظائف جامعه شناسان شهری و صاحب نظران حوزه آسیب های اجتماعی است.
در همین راستا، دکتر علی مدرس استاد دانشگاه ایالتی کالیفرنیا در نشست بیست و چهارم اردیبهشت ماه گروه علمی تخصصی شهر که در سالن کنفرانس انجمن جامعهشناسی ایران برگزار شد، به تحلیل فقر در فضای شهری در نمونه شهر لس آنجلس پرداخت.
او در بحث خود بر این نکته تأکید کرد که مبارزه با فقر در فضای شهری، علاوه بر مبارزه با فضای فقر، مبارزه با عوامل شکل دهنده فقر را نیز میطلبد.
دکتر مدرس در ابتدای سخنان خود گفت: در مورد مسأله فقر و شهر کارهایی انجام شده و به این نتیجه رسیدهایم که فقر جنبههای کیفی و کمی دارد اما متأسفانه در سیاستگذاری شهری به صورت کیفی نمیشود کار کرد و بیشتر بررسی عددی مورد توجه قرار میگیرد این در حالی است که مفهوم فقر در رابطه با برخورد جامعه با آن مهمتر است.
وی افزود: از مسائلی که در جامعه آمریکا با فقر مطرح میشود این است که اولاً فقر جنبه نسبی دارد یعنی تجربه فقر یک فقیر لس آنجلسی با یک فقیر شهر کوچک و روستایی متفاوت است و ثانیاً فقری که درجامعه آمریکاست نسبتهای مختلف و زیربناهای مختلفی در جامعه دارد یعنی علاوه بر مسأله درآمد، مسائل مختلفی مثل نژاد و ... در آن دخیل است در نتیجه زیربنای فقر بین قومهای مختلف و مهاجران مختلف نیز متفاوت است.
به گفته دکتر مدرس، فقر معنای بالاتری هم از نظر جامعه دارد، فرد فقیر عموماً خارج از نرمال محسوب میشود و اینکه مسئولیت به وجود آمدن فقر را فرد یا جامعه میدانیم و یا اینکه چگونه فقرزدایی میکنیم خود مسأله را متفاوت میکند.
وی تأکید کرد: به نظر من شناخت فقر در حد لس آنجلس یکی از مشکلترین مسائل اجتماعی است چرا که هم دید منفی نسبت به آن وجود دارد و هم بررسی مسأله فقر به نمودار فرهنگ کسی که فقر را میبیند و کسی که فقیر است در نقطهای که به فقرا خدمات باید ارائه شود، تلاقی پیدا میکند.
مدرس ادامه داد: اینکه آیا فقر باید در یک مقطع زمانی یا در زمانهای مختلف توصیف شود، نیز مسأله دیگری برای تحلیل آن است. به بیان دیگر، فقیری که در دهه 60 زندگی میکرده با فقیری که دهه اول قرن بیست و یکم زندگی کرده نمیتوانند یک خاطره مشترک از فقر داشته باشند.
وی افزود: با مسأله فقر به صورت فردی میتوان روبرو شد اما وقتی این مسأله در فضای شهری بررسی میشود، فضایی و محلی هم به آن اضافه خواهد شد و این دو معنی دو نوع سیاستگذاری در خدمات رفاهی برای شخص و سیستم توسعه در یک فضا را در بر میگیرد که در سیاستگذاری شهری آمریکا از دهه 60 به بعد حتی مسائل فضایی و محلی و شهری مهمتر فرض شده است.
وی در ادامه بحث خود مسأله، توصیف فقر را بسیار مهم ارزیابی کرد و گفت که اورشانسکی، اقتصاددانی که در این باره تحقیق کرده در توصیف فقر میگوید در یک خانواده فقیر، پیش از درآمد برای غذای سالم باید پرداخته شود و این جزء ابتداییترین توصیفهاست به این معنی که توصیف فقر ابتدا از مسأله غذا و خوراک شروع شد اما در نظر گرفته نشده بود که خرج غذا در شهرهای بزرگ و کوچک فرق دارد به همین دلیل این توصیف از همان آغاز با مشکل مواجه بود.
وی افزود: فقر براساس محورهای خاصی در سطح کلی کشوری توصیف میشود. به عنوان مثال آمار سرانه سال 1970 برای اولین بار فضای فقر را این گونه توصیف کرد که خط فقری فضا، 20% جمعیت یک محله است. در دهه 60 مسأله فقر را با عنوان دیگری ارتباط دارند مثل درصد بچههای زیر 18 سالی که با پدر و مادر زندگی نمیکنند و درصد فامیلیهایی که بیش از 3000 دلار درآمد دارند. درصد افراد 25 سال یا بزرگتر با تحصیلات کمتر از 8 سال، درصد کارگران غیر حرفهای و خانههایی که در حالت تخریف واقع شدند نیز از این نمونهها هستند.
مدرس در بحث خود در زمینه زیربناهای فقر گفت: فقر میتواند یک اتفاق زمانی کوتاه باشد میتوان توصیف کرد که در هر فردی چه احتمالی وجود دارد که حداقل در یک سال از زندگی خود، با فقر روبرو شود.
علاوه بر آن، فقر جنبههای منطقهای مختلفی نیز دارد، به فقر در یک منطقه هم میتوان در طیف زمانی نگاه کرد. همچنین اینکه فقر در چه گروههایی اتفاق میافتد نیز قابل بررسی است.
به گفته دکتر مدرس، در بحث گسترش فضای فقر دو راه تحلیل وجود دارد، یک سیستم اینکه آیا فقر از یک محله به یک محله دیگر توسعه پیدا میکند و فاصله محلهها در آنها تأثیر دارد؟ نظام محله فقر در توسعه آن تأثیر دارد و میتوان با رسم حیطه فقر به طور سالانه چگونگی توسعه و جهت توسعه مطالعه کرد. مسأله دوم به ما میگوید که محلهها بین 1990 و 2000 رابطهای با هم دارند ولی جهت گسترش را مشخص نمیکند. برای پاسخ دادن به این پرسشها، اگر فقر را در فضا توصیف کنیم میتوان با کمک گرفتن از معادلات آماری مانند (Variance) (Standard deviation) (mean) مرکز فقر شهر را مشخص کرد.
در شرق آمریکا فقر برای سیاهپوستها تعریف میشود و در لس آنجلس مناطقی را فقیر اعلام میکنند که آفریقایی تبار هستند و از لاتینها صرف نظر میشود. و این نشان می‌دهد که معنی فقر خیلی مهمتر از میدان فقر است. در واقع به راحتی میبینیم در سیستمی که کیفیت مهم است معنی فقر وارد شده و چنان خطی برای فقر زدایی اعلام میکند. در لس آنجلس موفقترین سیستم به 81 هزار نفر کمک میکند در حالی که بنابر تعاریف آنها 107 میلیون فقیر در شهر وجود دارد.
دکتر مدرس تأکید کرد: باید بین فقر فضائی و فقر شخصی تمایز قائل شد. نمیتوان فقط روی فقر فضائی کار کرد و سیستمهای مورد بحث به ما کمک میکند بتوانیم توجیه کنیم که فقر در فضا چگونه کار میکند
فقر در ایران
آیا می‌دانید که
الف/ حدود 15 تا 17 درصد از جمعیت کشور یعنی نزدیک به 12 میلیون نفر زیر خط فقر مطلق زندگی میکنند
ب/ حدود 5/2 درصد از جمعیت کشور یعنی حدود یک میلیون و دویست هزار نفر زیر خط گرسنگی زندگی میکنند
ج/ هر سیاستی که موجب شود قدرت خرید مردم ده درصد کاهش پیدا کند، بیست و پنج درصد از جمعیت فقیر و سه درصد از کل جمعیت کشور را به زیر خط فقر مطلق سوق می‌دهد
اما هر سیاستی که قدرت خرید مردم را ده درصد افزایش دهد فقط چهار درصد از جمعیت فقیر و یک درصد از جمعیت کشور را به بالای خط فقر هدایت میکند
د/ دهک اول (پردرآمد) جامعه، 18 برابر بیشتر از دهک دهم (کم درآمد) جامعه مصرف میکند
سهم دهک بالایی (ثروتمندترین) از کل درآمدها سی درصد و سهم دهک پایین(فقیرترین) تنها 5/1 درصد است
ه/ افرادی که زیر خط فقر مطلق زندگی میکنند، ماهی 110 هزار تومان در ماه درآمد دارند. اگر این مقدار را بالاتر بگیریم نسبت افراد زیر خط فقر مطلق افزایش می‌یابد
اما، حداقل دستمزد در سال جاری از سوی وزارت کار 106 هزار تومان اعلام شده است
و/ یک و نیم میلیون خانوار تحت پوشش کمیته امداد هستند
کمیته امداد به یک خانواده‌ی پنج نفره حداکثر بیست و پنج هزار تومان در ماه پرداخت میکند که هجده هزار تومان آن مستمری است. خانواده‌ی چهار نفره پانزده هزار تومان، خانواده‌ی سه نفره دوازده هزار تومان، خانواده‌ی دو نفره ده هزار تومان و خانواده‌ی یک نفره هشت هزار تومان در ماه مستمری دریافت میکنند
ز/ درآمد سرانه ایران در میان 158 کشور جهان در رتبه‌ی پنجاه و هشت و همردیف کشورهایی مثل السالوادر، نامیبیا و گواتمالا است. و با توجه به شاخصهای امید به زندگی در هنگام تولد، درآمد سرانه و شاخص باسوادی، در میان صد و هشتاد کشور رتبه 196 را دارد و عربستان و کویت و بحرین رتبه‌های سی تا چهل را اشغال کرده‌اند(مأخذ: فرهنگ و پژوهش شماره دی 1383