بسمه تعالی
علاقه به یادگیری کنترل فرایندهای غیر ارادی ، همچون ضربان قلب ، فشار خون ، تنفس و ... از دیر باز در ذهن بشر وجود داشته است . با تحقیقات و پژوهشهای دقیق و کنترل شده ای که به ویژه از دهه ششم قرن حاضر انجام شده ، این کشف مهم که می توان بسیاری از عملکردهای فیزیولوژیک را تحت کنترل ارادی در آورد ، صورت گرفته است . اولین نتایج کار محققین در ابتدای دهه 1960 با گزارشهایی مبنی بر موفقیت کاربرد فیدبک فیزیولوژیکی در آموزش آزمودنیها جهت کنترل ضربان قلب و انقباضات نامحسوس ماهیچه های دستهایشان اعلام شد و از آن زمان تا کنون هر روز بیش از پیش بر وسعت و عمق تحقیقات فوق تحت عنوان بیوفیدبک افزوده میشود .
تعریف بیوفیدبک
واژه بیوفیدبک مشتمل بر دو بخش بیو(زیستی) و فیدبک (بازخورد) بوده و واژه ترکیبی "بازخورد زیستی " را میتوان جایگزینی برای بیوفیدبک به حساب آورد .
فیدبک یا بازخورد علاوه بر کاربردهای متعدد در علوم فنی و مهندسی ، همچنین یکی از فرایندهای بسیار اساسی به منظور حفظ تعادل حیاتی در بدن انسان و دیگر موجودات زنده به شمار می آید . در هیپوتالاموس مغز انسلن مراکز مختلفی برای کنترل و تنظیم فرایندهای زیستی و فیزیولوژیک وجود دارد که نسبت به کاهش ، افزایش یا هر گونه تغییر در برخی از متغیرهای بیوشیمیایی و فیزویولوژیکی حساس هستند . در واقع این مراکز کنترل ، با تنظیم فعالیتهای فیزیولوژیکی سیستمهای زیستی ، تعادل حیاتی بدن انسان را حفظ و تضمین می کنند . در روانشناسی ، بیوفیدبک نوعی از شرطی سازی فعال است که ارگانیسم را قادر میسازد تا فرایندهای فیزیولوژیکی ، اعتماد به نفس شخص ، در دیگر جوانب زندگی را نیز بالا میبرد .
ماهیت و نحوه عمل سیستم های بیوفیدبک
سیستم های بیوفیدبک این مکان را که بتوان در هر لحظه از کم و کیف وضعیت ناآشکار فیزیولوژیک بدن مطلع شد ، فراهم میسازد . اما این امر چگونه صورت میگیرد ؟ معمولا سه مرحله اصلی در این رابطه وجود دارد . اولین مرحله عبارتست از اخذ تغییرات فیزیولوژیکی مورد نظر با استفاده از علائم الکتریکی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در نتیجه تغییرات فیزیولوژیک ایجاد میشود .کار اخذ تغییرات را ، گیرنده یا گیرنده هایی که درموضع مورد نظر نصب میشوند ، انجام میدهند . این سنسورها (گیرندها) به تناسب نوع تغییرات که اخذ آنها مدنظر است ، ویژگیهای اختصاصی و متفاوتی را دارا هستند . تغییرات الکتریکی بسیار ضعیفی که بدین طریق دریافت میشود تنها در صورتیکه تا حد بسیار بالایی بزرگنمایی و تقویت شوند قابل استفاده است ، لذا دومین مرحله عبارت است ازتقویت تغییرات تلکتریکی اخذ شده به گونه ای که آنها قابل ثبت بوده و قابلیت استفاده برای تولید علائم فیدبک را داشته باشد . بالاخره سومین مرحله شامل ارائه فیدبک مناسب از وضعیت فرایندهای فیزیلوژیک مورد نظر به فرد است . این فیذبک ممکن است به صورت دیداری ،شنیداری تؤام و یا جنبه های دیگری از تحریک حسی باشد . به عنوان مثال ممکن است به صورت یک لامپ روشن که میزان درخشش آن تؤام با تغییرات مورد نظر ، تغییر میکند ، باشد . فیدبک همچنین میتواند به صورت یک تن شنیداری باشد که زیر و بمی یا شدت آن متناسب با تغییرات مورد نظر ، تغییر میکند . مثلا افزایش برانگیختگی سمپاتیک موجب پخش صدای زیر ( فرکانس بالا ) و کاهش آن موجب پخش صدای بم ( فرکانس پایین ) در طیف فرکانسهای شنیداری میگردد و به این واسطه شخص قادر میشود تا بلافاصله یا با اندک تأخیر از تغییرات ناپیدای درونی اش مطلع شود . در اینجا به طور اجمال تعدادی از این گونه سیستمها معرفی می شود .
(MEF) فیدبک الکتریکی ماهیچه
الکترو میوگراف که بعضاً میوفیدبک نیز گفته میشود ، دستگاهی است که کوچکترین فعالیت بدن را (بسته به اینکه ، سنسور یا گیرنده های آن در کدام ناحیه بدن نصب شده باشد ) آشکار کرده و به صورت تغییر علائم خبری دیداری و شنیداری نمایان میسازد .
( HR-BF )بیوفیدبک تعداد ضربان قلب
به دلیل ارزش حیاتی خون و نقشی که قلب در به جریان انداختن آن در سرتاسر بدن دارد ،قلب مهمترین عضله بدن به شمار می آید . لذا تحقیقات مرتبط با بیوفیدبک در این حیطه نیز مطرح شده است . البته از بین اعمال و ویژگیهای متعدد قلب که مورد علاقه و در محدوده دانش متخصصین قلب است ، تنها تغییرات تعداد ضربان قلب است که در کاربردهای کلینیکی بیوفیدبک مورد استفاده قرار میگیرد .سیستم اندازه گیری تعداد ضربان قلب در این دستگاهها به صورتی است که تعیین میشود . ( BPM ) فواصل بین دو تپش به دقت محاسبه شده و بر مبنای آن تعداد ضربان در دقیقه
به این ترتیب تغییرات تعداد ضربان قلب در هر لحظه مشخص شده و میتوان بلافاصله از کاهش یا افزایش تعداد ضربان قلب مطلع شد .
( GSR BF ) بیوفیدبک پاسخ گالوانیکی پوست
این نوع بیوفیدبک بهترین وسیله در دست برای اطلاع از سطح فعالیت و برانگیختگی بخش سمپاتیک سیستم نباتی به شمار میرود .مکانیزم آن به این ترتیب است که از تغییرات هدایت یا مقاومت الکتریکی پوست که تحت تأثیر غدد تعریفی قرار دارد ،فیدبک دیداری و شنیداری مناسبی را فراهم ( ANS ) پوست که خود در کنترل سیستم اعصاب خودمختار
مورد استفاده قرار میگیرد .ANSمیسازد که به منظور دست یابی به کنترل ارادی فرایندهای غیرارادی و تحت فرمان
( TEMP BF ) بیوفیدبک حرارت
دریافت بازخورد حرارت از قسمتهای مختلف بدن به صورت قابل ملاحظه ای به عنوان یک شیوه بیوفیدبک به کار برده می شود .در این نوع دستگاه هها معمولا ً با استفاده از یک " حس کنندحرارت " ،تغییرات اندک حرارت نوک انگشتان دست ، پا یا دیگر مواضع ، اخذ ، تقویت و آشکار میشود .
دلیل اساسی برای استفاده از بیوفیدبک حرارت انگشت این است که برانگیختگی سیستم اعصاب سمپاتیک موجب انقباض عروق پیرامونی می شود . بدین ترتیب آموزش درمانجویان برای افزایش حرارت نوک انگشتان (به عنوان شاخصی برای جریان خون پیرامونی ) که به دنبال افزایش جریان خون پیرامون حاصل میشود موجب " آرامش طغیان سمپاتیک " شده و به این ترتیب میتواند آرامش عمومی بدن را فراهم سازد