چکیده مطالب
آن مطلبی که درصددبیان آن بودیم روشنی ودرستی جمله است به گونه‌ای که مطلب کتاب هنگام درس بیش از این مقدار صحیح نیست. درست است که برای یک طلبه تیزهوش در برخی حالات این امکان باشد که حلقه اول را به طور سریع نزد استاد فراگیرد یا خود به تنهایی آن را مطالعه کند و فقط در بعضی از موارد برای رفع اشکال به استاد مراجعه کند ولی این امر جزء موارداستثناء است و فرض ما به طور کلی بر این است که هر 3 حلقه از کتاب حلقات در نزد استاد درس گرفته شود تا مطالب عمیق و دقیق برای طلبه تفهیم شود.
مقدمه
علم اصول از کاربردی‌ترین علوم در بین علوم است که بوسیله آن فرد قادر به استخراج احکام از مصادر آنها می‌شود.
بررسی‌های علمی مربوط به علم اصول بر اساس برنامه درسی حوزه‌های علمیه در دو مرحله گذرانده می‌شود. مرحله مقدماتی و مرحله عالی که خارج گفته می‌شود در کلیه حوزه‌های علمیه مرسوم است تعدادی کتاب به عنوان کتب سطح و برخی به عنوان کتب خارج مورد استفاده قرار می‌گیرد. حقیقت آن است که کتابهای موردنظر که تدریس می‌شوند مقام علمی خود را دارند و در جای خود درخور ستایش هستند. البته این همه مانع از آن نیست که راه تلاش برای تغییر و بهبهود و کتب درسی را مسدود کنیم و حال آنکه برای این کار می‌توان توجیهی داشت و می‌توان کتابهای درسی دیگری را که در رشد و پیشرفت طلبه و فراهم آوردن آمادگی او برای مرحله عالی کار‌آیی علمی بیشتری دارند مورد استفاده قرار دارد.
در مورد مولف
استاد شهید سید محمد باقر صدر در 25 ذی‌القعده در کاظمین متولد شد و بعد از وفات پدرش تحت سرپرستی مادر و برادرش سید اسماعیل صدر درآمد و از کودکی آثار نبوغ و هوش عجیب او نمایان بود.
در رساله مرحوم عبدالغنی اردبیلی آمده است: در یازده سالگی منطق خواند و رساله‌ای در منطق به همراه اشکالاتی بر برخی ازکتب منطقی نگاشت در دوازده سالگی معالم‌الاصول را نزد برادر بزرگش خواند ودر ضمن ایرادهایی به معالم وارد کرد که در کفایه آمده بود. بیشتر دروس سطح را بدون استاد به پایان برد. در سال 1365 قمری از کاظمین به نجف هجرت کرد و در حلقه درس آیت‌الله شیخ محمد رضا آل یاسین و سید ابوالقاسم خویی حضور پیدا کرد. این در حالی بود که او دوازده سال داشت و در کنارش شخصیتهای علمی بزرگی در درس حاضر می‌شدند.
مرحوم سید اسماعیل صدر می‌فرمودند: برادر ما بهرجایی رسید. در همان اوایل بلوغ رسید. در سال 1370 قمری که آیت‌الله شیخ محمدرضا آل یاسین درگذشت مرحوم شیخ عباس ریشی نگارش تعلیقه ای بر رساله آقا را عهده دار شدند و از سید صدر دعوت کردند در مجلس تحشید حضور یابند مرحوم ریشی که تبحر و تسلط سید را دیدند فرمودند بی‌تردید تقلید بر تو حرام است.
استفاده مفید شهید از وقت
ایشان حضور در درس آیت‌الله خویی را تا سال 1378 و درس فقه آن مرحوم را تا سال 1397 ادامه دادند. یعنی عمر تحصیلی ایشان، هفده یا هجده سال بود. البته، در هر روز شانزده ساعت کار علمی میکردند. سپس به تدریس روی آوردند و در سال 1378 قمری درس خارج اصول را شروع کردند و دوره اول را در سال 1391 به پایان بردند. درس خارج فقه را نیز تا اواخر ادامه دادند.
ویژگیهای شهید صدر در اصول
شاید بتوان گفت علم اصول به اهتمام ایشان به مرحله جدیدی راه یافت. بر اساس آنچه در کتاب المعالم الجدیده آورده‌اند علم اصول مراحل سه گانه‌ای را پشت سر گذاشته است و ما تکامل کمی و کیفی مباحث را بدست ایشان ورود به مرحله چهارم به شمار می‌آوریم. مراحل سه گانه علم اصول بر اساس آنچه خود ذکر کرده‌اند، چنین است.
مرحله نخست: دوره مقدماتی که ریشه علمی مباحث علم اصول نمایان شد. این عصر از ابن ابی عقیل و ابن جنید شروع شده و با ظهور شیخ طوسی به پایان رسید.
مرحله دوم: دوره رشد و ظهور علم اصول به صورت مستقل. در این مرحله تاثیرات مباحث اصولی بر مباحث فقهی به صورت گسترده‌ای مورد توجه قرار گرفت. جلودار این دوره شیخ طوسی و ابن ادریس و محقق حلی و شهید اول، از رجال آن حساب می‌شوند.
مرحله سوم: عصر کمال و شکوفایی که علم اصول به اهتمام وحید بهبهانی از اوارخ قرن دوازدهم به صورت جدیدی عرضه شد. شیخ انصاری از بزرگان این دوره و کسی است که علم اصول را به بالاترین درجه خود در این مرحله ترقی دارد.
مرحله جدید: به هر حال مرحله جدیدی از علم اصول که به اهتمام شهید صور بنیاد گذاشته شده مرحله چهارم است.
خصوصیات مرحله چهارم
تکامل مباحث در این مرحله به چند جهت است؛ جهت اول: ایراد مباحث کاملاً جدید که در گذشته اصلاً مطرح نبوده است. مانند بحث از سیره عقلا و متشرعه و طریق کاشفیت سیره و قوانین حاکم بر آن با اسلوبی بدیع و بیانی متین و نیز طرح نظریه التعویض که البته به مباحث رجالی بیشتر شبیه است تا مباحث اصولی.
جهت دوم: تغییر مبانی مشهور در علم اصول با ارائه دلیل و برهان؛ مانند بحث از برائت عقلیه و قاعده و قبح عقاب بلابیان، که به نظر ایشان باید آنرا تغییر داد و قاعده منجّزیّت احتمال و احتیاط عقلی را جایگزین کرد. همچنین بحث از حکومت بعضی اصول بر بعضی دیگر در جایی که توافق در نتیجه باشند. نظیر حکومت استصحاب‌الطهاره بر قاعده الطهاره یا حکومت اصل سببی بر سببی که نتیجه یکسان دارند و نظیر حکومت امارات بر اصول که در تحکم این موارد قول مشهور را ابطال کرده و مبنای جدیدی قرار داده‌اند. همچنین است ابطال قول مشهور بر جریان اصاله الطهاره در طلاقی بعضی اطراف شبهه محصوره و نیز بحث از وضع و ابراز نظریه قرن.