تحقیق گویش مردم همدان و گزیده از مثل ها و اصطلاحات

** آکله مرضی است که عضو از آن خورده می شود ، مانند سایر زخم هاست جز اینکه کمی ریشه دوانیده و به اندامهای دیگر نیز سرایت می کند و بوئی هم دارد .

آکله

یک نوع بیمای است مربوط به گلو و نفرین مادرها به بچه هاست . الهی آکله بگیری .(البته درحال حاضر از  بین رفته است ) الف ) از لغت نامه دهخدا ، جلد دوم  ، ص 3154

آیند و روند

منظور از جاهایی است که فضایی زیاد است و آمد و رفتن مردم چشم گیر است . (مثلاً فلان کس را ببین چه آیند و روندی دارد .

الو

گر ،شعله آتش گرفتن آتش ، شعله بلند خوروشه شکست .(ماضی)

اود

آورد (ماضی ) سیاره مضارع بسیار امر

اودن

آوردن (مصدر)

اساندن

خریدن – گرفتن چیزی برونن بسان – داری بر ؟ بر وزن بسان – برو برو پولت ازش بسان (مصدر) خرید کردن

آب اماله

کسانیکه می روند و زود بر می گردند و باز می روند .

اکه اکه

حرف تعجب برای اتفاقی که پیش بینی نمی شده .

اسپرون

چوبک که برای ظرفشویی  - استفاده می شد . اسپروتی ، چوبک فروش . آی اسپرون ، آی اسپرون 

اشکنه

یکی از وسایل نجاری برای سوراخ کردن = دریل دستی

اشکنه

نوعی غذات که با پیاز سرخ کرده و تخم مرغ و سیب زمینی و شنبلیله (نوعی سبزی است ) درست می کنند و خیلی خوشمزه است .

آب لمبه

تاول آبی که زیر پوست جمع می شود بر اثر ضربه یا بر اثر سوختگی و یا کار با دست و پا

آتیش

آتش ، ضمنا ً جرقه های آتش را پلشکه گویند .

آتیش پاره

بچه های زرنگ و فعال را گویند .

آتیشک

نوعی بیماری است (کوفت) ونوعی نفرین مادرها .

آجین

فروکردن بزور سوزن یا شمع به بدن

آجیده

بخیه کرده ، بافته شده برای تخت کفش – گیوه و چینه هم گفته می شود . کار گیوه کشان سابق بود . گیوه آجیده معروف است .

معروف است که وقتی حکومتی کفشدوزها را خواسته بود ، گیوه کش ها هم رفته بودند . وقتیکه سؤال شد شما کی بودید ، گفتند :قربان ما هم اهل بخیه هستیم .

ای هو                زمان گذشته ، بیشتر با تأسف گفته می شود . مثلاً داستانی را نقل می کنند ، طرف دیگر می گوید ای هو ، این مال خیلی وقت است .

ای                     برای نشان دادن بیشر خبرها کاربرد دارد . مثلاً این  این شخص ، این طرف ، اینجور ، ای آقای ، ای فلانی ، ایشان

ایسوا               در نظر گرفتن – کنترل کردن به قد و بالای کسی نگاه کردن ، مواظب بودن .

افیتیله                         فتیله چراغ درزمان قدیم که چراغهای نفتی استفاده می شد .

این جیله           تکه ای از چیزی – بیشتر برای گوشت مصرف می شود .

تکه های گوشت را در سیخ می کنند و کباب می کنند .

اوسار                افسار  ، دهنه ، یک نوع توهین هم هست برای کسانیکه بر کار می خواهند بکنند می گویند اوسارش را نگهدار .

اماکه               تنقیه کردن که در قدیم خیلی رسم بود برای شکم درد ،برای یبوست و غیره .

ان دماغ             کثافت داخل بینی سفت شده .

انگار                 خیال ، فکر ، کسانیکه فکر و خیال یا مسئولیت ندارند به آنها می گویند انگار نه انگار . اصلاً فکر نیستی .

اُرُسی                کفش مردانه .

اُرُسی                یک نوع پنجره دو طرفه بود در قیدم در خانه ها که در موقع سرما و گرما استفاده می شد . و زمستانها هر دو پنجره بسته بود برای حفظ گرمای داخل اتاق .

آقور بخیر          کجا می روی ، خیر پیش ، در برخورد دو دوست بین راه .

آزاله                 پهن – فضولات تازه افتاده بز و گوسفند و غیره.

آرد وار    آردها – خمیرها ، آردی که نان خوب از آن پخته می شود می گویند آردش خوب است ، یا برعکس آردش خراب است .

آستر                 آستر لباس ، رنگ اولی برای نقاشی .

آگینه               آینه ، آئینه .

آلنج                 خاکستر ، بخصوص خاکستر زیر کرسی را گویند . و سابقاً خاکستر را می ریختند و زائو را روی آن می نشاندند که بچه اش می افتد نبیند . در همدان معمول بود .

آخسته                         رام –سر براه عادت کرده – تربیت شده در واقع آموخته .

آولا                   تعصب داش مشهدی ها – برادر بزرگ –بزرگ خانواده و امثالهم به  این معنی است .

آمد داره             باخیر و برکت است – یمن دارد – برای خانه تازه – برای عروس تازه بیشتر گفته می شود .

آب یخنی           غذائی که از از استخوان و پیاز وسیب زمینی تهیه می شود .

سابق که زمستان در همدان طولانی بود ،مردم چند گوسفند می خریدند و بزرگ می کردند فربه که می شدند ، آنها را پائیز می کشتند ، گوشت آنها را می پختند و خرد می کردند و در کوزه های بزرگ می ریختند و چربیها و دنبه های را نیز آب می کردند و داخل کوزه می کردند که هوای کوزه را بگیرد و گوشت سالم بماند . از این گوشت در زمستان استفاده می کردند و غذا درست می کردند و به آن قورمه می گفتند و استخوانها را هم با پیاز و سیب زمینی آبگوشت درست می کردند و به آن یخنی می گفتند و همسایه ها را دعوت کرده از آنها پذیرائی می کردند .

آخیش               نفسی براحتی کشیدن – رفع خستگی کردن – از چیزی لذت بردن – ناز کردن – نوع استفاده برای مرد و زن فرق می کند .

آخر سر              سرانجام آخر کار – تمام شدن کار و مزد دادن .

آتا آشغال         وسایل و چیزهای کم ارزشی که در یک جا جمع شده باشد .

آلاجه بولوجه     رنگهای قاطی در هم سیاه سفید – قاطی کردن رنگها . در مورد چشمها ، هنگامیکه رنگها را کدر یا قاطی می بیند نیز گفته می شود .

آوشته              جا افتاده – عادت کرده – رام شده – بعد از چند بار غذا کمی گرفتید ، دیگه آوشته شده ، آبدیده  ، با تجربه ش ده .

ابل                   نوکی آلت مرد

آتر                    آن جور – مثل آن – دیدی چه تر کرد تونم اتر و بکن دبه .

اجور                  دیدی چه جور کرد ، تو هم آنجور کن . مثل اتر تقریباً بهمان معنی است .

اخ تف               خلط سینه که در حال چرخه یا همانطوری از گلو بیرون می آید و این در ماه رمضان تشدید می شود . و متأسفانه طبق عادت اهالی روی زمین ریخته می شود و واقعاً جای تأسف است .

اخ                     لفظ کودکانه است بمعنی بد . وقتی می خواهد طفل را از کاری باز دارند می گویند اخ است .

اَ                       از – البته اسم یا فصل بعد می آید . اَ مدرسه آمد . اَ پله افتاد . اَ  جواد کتک خورد .

اٌسَر                  آنطرف – بعداً – مثلاً اَ ای به اسر از این به بعد برد . اسر برد آنطرف.

اسر                  مجدداً مثلاً این را قبول ندارم . دوباره شروع کن از از سر .

اُ                       ان – او – البته اُ بمعنی اوست . حرف است و بازهم برای روشن شدن فوری و اسم و صفت غیره بعد آن می آید . مثلاً اُ می سوزد . اُ اسمش شیه . ان ، خام اشاره به نزدیک .

اِپا                     من را نگاه کن ، فعل  امر است . بپا هم گفته می شود .

اخت                 دوست شدن – جا افتادن – مأنوس شدن .

اخم                  پیله کردن – ابرو در هم کشیدن – ترش روئی کردن – مثلاً یارو اخموی نیمیشه باشش حرف زد . اخم و تخم هم گفته می شود .

 اِدا                    تقلید کردن از کسی – اطوارهای بیجا درآوردن – بیمزگی کردن – مثلاً با ادب باش ادا نیار ، با اطوارهم هم گفته می شود . ادا و اطوار هم در نیار . بچا ادا در می آری خب بگو نمیرم . در بعضی موارد هم همراه اصول می آید . برای کسانیکه تشر لغاتی برای کاری انجام می دهد می گویند اینهمه ادا و اصول نداره .

اینجانه                         همین جا – اینجا – نشان دادن جائی .

اشبیج              شپش – سابقاً که رعایت بهداشت نمی شد و حمام ها خزانه بود در همدان خیلی زیاد بود . بقدری که پیراهن را در می آوردند و روی منقل آتش تکان می دادند و چون شپش بچه هایش را در داخل درز پیراهن جای می داد آن درزها به کوله سمپا( چراغ نفتی) می چسباندند آنها را می کشتند . به بچه شپش (رشک)  می گفتند .

ایاغ                   دوست – رفیق ، مثلاً طرف با من ایاغ است ترتیب کار را می دهم