گنبد سلطانیه، در نزدیکی زنجان، که اولین و عظیم‌ترین گنبد آجری جهان است، توسط سلطان محمد خدابنده یا اولجایتو* در طول سیزده سال بنا گردیده است. گنبد سلطانیه بنایی احداث شده در ارگ شهر یا کهن‌دژ سلطانیه پایتخت اولجایتو حاکم سلسله‌ی ایلخانان بوده است. مساحت این کهن‌دژ هجده هکتار بوده و توسط دیواری که مشخصه‌ی شهرهای قدیم بوده، احاطه می‌شده است.
جالب این که در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده است. بنای این گنبد که بعد از گنبد های سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست، شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه است.
گویا انگیزه‌ی ساختن این گنبد در ابتدا برپا کردن مقبره‌ای جهت به خاک سپردن استخوان‌های حضرت علی و امام حسین بوده است. و اما در باره‌ی اولجایتو، سلطان ایلخانی، جالب است بدانید که وی ابتدا طبق اعتقادات نیاکان خود شمن‌پرست (جادوگری و ساحره‌گی) بوده که بعد به دین مسیحیت گریش پیدا کرده و مسیحی شده و نماینده‌ی پاپ می‌شود. بعد از آن توسط همسر خود به دین اسلام گرایش پیدا کرده و مسلمان سنی گردیده و نام محمد خدابنده را برمی گزیند. سر آخر شیعه شده و در این دوران پس از سفر به کربلا و نجف تصمیم می‌گیرد که مقبره‌ای در سلطانیه، پایتخت ایلخانان بسازد و استخوان‌های حضرت علی و امام حسین را در آن دفن کند، اما در نهایت این مقبره محلی برای دفن خود وی شد و آن مقاصدش عملی نگردید.
تزیینات و نحوه‌ی ساخت این مقبره در واقع نقطه‌ی عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری زمان سلجوقیان منفک شده است. برای تزیین بنا در این دوران از کاشی به هم‌راه آجر و هم‌چنین برای اولین بار از آیات قرآن استفاده شده است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.
موضوع جالب توجهی که در این بنا وجود دارد، دالان‌های تودرتویی در سردابه‌ی آن است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته. حتا حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده در نهایت دوباره به اصل خود برگشته و شمن‌پرست شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده است. البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف دفن شده است.
* اولجایتو به معنی خوش‌بخت است. دلیل این نامگذاری این بوده که حین تولد وی، موقع کوچ قوم وی از صحرای خشک قره‌قروم که بی‌آبی آن خیلی از افراد را هلاک می‌کرده، آمدن باران باعث زنده ماندن‌اش شده و به همین خاطر نام اولجایتو را بر او گذاشتند.
گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان و مقبرهٔ اولجایتواست که نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد و از آتار مهم دوره ایلخانیان به حساب می‌آید.
این بنا مسجدی است بسیار زیبا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطلانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. هشت مناره نیز در اطراف گنبد دارد. و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. رنگ گنبد آبی است. بر روی این اضلاع گنبد بلندی قرار گرفته که ارتفاع آنرا ۱۲۰ گز نوشته‌اند. در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اطاقها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از کاشی‌های فیروزهای رنگ پوشیده و سقف داخل اطاقهای بالا با گچ‌بری‌های و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته است. در حاشیه طاقها آیات قرآنی واسماالله با خط جلی نوشته شده‌است. حکاکی هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.
نمای داخلی گنبد سلطانیهتزیینات و نحوه‌ی ساخت این مقبره در واقع نقطه‌ی عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده است.
ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ هجری قمری به دستور الجایتو در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان ایلخانیان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به اتمام رسید.
بعضی از تاریخ نویسان نوشته اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بناکرد که اجساد ائمه اول و سوم شیعیان یعنی امام علی و امام حسین را از آرامگاهای خود به آنجا منتقل کند. ولی به علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.
دالان‌های تودرتویی در سردابه‌ی این بنا موجود است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته. حتا حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن‌پرست شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده است. البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف دفن شده است.
گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد و در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌است و شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه است.
گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده است. بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست.
گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان و مقبرهٔ اولجایتواست که نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد و از آثار مهم دوره ایلخانیان به حساب می‌آید.
این بنا مسجدی است بسیار زیبا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. هشت مناره نیز در اطراف گنبد دارد. و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. رنگ گنبد آبی است. بر روی این اضلاع گنبد بلندی قرار گرفته که ارتفاع آنرا ۱۲۰ گز نوشته‌اند. در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اطاقها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از کاشی‌های فیروزهای رنگ پوشیده و سقف داخل اطاقهای بالا با گچ‌بری‌های و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته‌است. در حاشیه طاقها آیات قرآنی واسماالله با خط جلی نوشته شده‌است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.
تزیینات و نحوهٔ ساخت این مقبره در واقع نقطهٔ عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده‌است.
ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ هجری قمری به دستور الجایتو در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان ایلخانیان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به اتمام رسید.
بعضی از تاریخ نویسان نوشته‌اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بنا کرد که اجساد ائمه اول و سوم شیعیان یعنی علی و حسین را از آرامگاهای خود به آنجا منتقل کند. ولی به علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.
دالان‌های تودرتویی در سردابهٔ این بنا موجود است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته. حتی حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن‌پرست شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده‌است. البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف دفن شده‌است.
گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد و در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌است و شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه‌است.
گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است. بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست.
گنبد سلطانیه
| برخی جاذبه های تاریخی، گنبدها، مساجد، بقعه ها، قلعه ها، کاروانسراها و…
دراین میان تنها بنایی که به حتم بسیار معروف است، «گنبد سلطانیه» است: بزرگترین بنای آجری جهان بعد از کلیسای «سانتاماریا» در فلورانس ایتالیا و عظیم تر از مسجد ایاصوفیای استانبول که بعد از گنبد سلطانیه، سومین بنای آجری بزرگ در دنیاست اما درقیاس با دوبنای یادشده چقدر توانسته ایم از وجود این بنای تاریخی منحصر به فرد استفاده کنیم؟
گنبد سلطانیه با نقشه ۸ ضلعی، ۵۲ متر ارتفاع دارد. دهنه قوس آن ۲۶ متر و پهنای جذرها و پی های آن ۷ متر است.
بناهای تاریخی ارزشمند دیگری هم در این استان وجود دارند که کمتر درمورد آنها گفته شده است. مسجد جامع زنجان یکی دیگر از بناهای تاریخی در مرکز شهر زنجان واقع شده است . از دیگر موارد می توان به مسجد جامع سجاس که در دوره ایلخانان به سبک شبستانی ساخته شده و در ۱۲ کیلومتری شمال غربی خدابنده واقع است، مسجد جامع قروه، متعلق به قرن پنجم هجری و دوره سلجوقی واقع در ابهر و مسجد اعظم حسینیه در زنجان اشاره کرد.
برخی دیگر از این بناها عبارت است از: بقعه امامزاده سیدابراهیم (ع) که سبک معماری بدیعی دارد، بقعه پیراحمد زهرنوش که در جنوب شهر ابهر واقع است، بقعه امامزاده اسماعیل شناط واقع در حد فاصل ابهر تاکستان، بقعه شاهزاده زیدالکبیر که از بناهای مهم تاریخی شهر ابهر به شمار می رود، بقعه امامزاده یحیی در شهر صائین قلعه و بقعه قیدار نبی (ع) در شهر قیدار.
و دیگر: قلعه انگوران، قلعه بهستان ماهنشان، کاروانسرای سنگی زنجان، کاروانسرای سرچم، کاروانسرای نیک پی، کاروانسرای قره بلاغ، سرای ملک، سرای گلشن، سرای حاج ابراهیم، پل حاج میربهاء الدین، پل حاج سیدمحمد، پل تاریخی سردار، بنای رختشویخانه، بنای ذوالفقاری، بنای چلپی اوغلی، آتشکده های طارم (الزین، گیلانکشه، پیرچم، تشویر)، بازار زنجان و …
شهر سلطانیه:
در محل کنونی دهکده سلطانیه و در میان خانه های روستایی ، بنای گنبد سلطان محمد خدابنده خود نمایی می کند . در زمان ایلخانان مغول در این ناحیه شهری به وجود آمده که با سرعت شگفت آور ، در شمار یکی از آبادترین شهرهای جهان قرار گرفته است .
در این منطقه مرتع و چمن زار طبیعی سطح زمین را پوشانده که از زمان های گذشته چراگاه احشام و مرکز پرورش اسب و محل تشکیل اردوگاه بوده است .